Нiльс Бор i яго квантавыя пастулаты
МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
УСТАНОВА АДУКАЦЫІ «БРЭСЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ ІМЯ А. С. ПУШКІНА»
Фiзiчны факультэт
Кафедра фiзiкi
РЭФЕРАТ
НІЛЬС БОР І ЯГО КВАНТАВЫЯ ПАСТУЛАТЫ
Алесiк Кацярыны Валянцiнаўны
студэнткi 2 курса гр. ФМ-21
фiзiчнага факультэта
БРЭСТ, 2009
План
Уводзiны
1. Нiльс Бор – навуковецiчалавек
2. Квантавыя пастулаты
Вывады
Уводзiны
Вось Бор
усiм
вядомы
...
А в
о
сь
дадатковы закон,
Якi быў Борам абвешчаны,
Якi апiсвае з двух бакоў
Як электрон, так i пратон
Атама,
Якi пабудаваў Бор.
А вось электронныя ўзроўнi
Якiя спектр характэрны даюць
На iх пераскокваюць электроны,
Атама
А вось ядро
Атама,
Якая знаходзiцца сапраўды ў цэнтры
Ат
а
ма,
У сваiм выступе на вечары памяцi Нiльса Бора ў Полiтэхнiчным музеi ў Маскве 16 снежня 1962 года акадэмiк І. Е. Тамм сказаў: "Бор не толькi быў заснавальнiкам квантавай тэорыi, якая адкрыла чалавецтву шлях да спазнання новага свету - свету атамаў i элементарных часцiц - i тым самым праклала шлях у атамнае стагоддзе i дазволiла авалодаць атамнай энергiяй. Працы Бора нараўне з працамi Эйнштэйна аказалi вырашальны ўплыў не толькi на фiзiку нашага стагоддзя, але i на сучасны навуковы светапогляд у цэлым".
Адной з галоўных навуковых прац Нiльса Бора з'яўляецца яго артыкул "Аб будынку атамаў i малекул", тры часткi якой вышлi ў лiпенi, вераснi i лiстападзе 1913 года. У ёй Бор разглядаў мадэль атама Рэзерфорда з выкарыстаннем кванта дзеяння Планка. Якая атрымала, у наступстве, назоў мадэль атама Рэзерфорда-Бора тлумачыла шматлiкiя фiзiчныя з'явы i стала асновай квантавай тэорыi.
Нiльс Бор – навуковец i чалавек
працэсаў узаемадзеяннi элементарных часцiц са серадай. У 1908 Бор скончыў унiверсiтэт у Капенгагене. Тут ён выканаў свае першыя працы ваганняў бруй вадкасцi (1907-10) i класiчнай электроннай тэорыi металаў (1911). У 1911-12 працаваў у Кембрыджы ў Дж. Дж. Томсана i ў Манчэстэры ў Э. Рэзерфорда. У 1914-16 чытаў курс матэматычнай фiзiкi ў Манчэстэры. У 1916 атрымаў кафедру тэарэтычнай фiзiкi ў Капенгагене. З 1920 i да канца жыцця кiраваў створаным iм iнстытутам тэарэтычнай фiзiкi ў Капенгагене, якi зараз носiць яго iмя. У 1943, калi стала вядома аб якая рыхтуецца гiтлераўцамi, што акупавалi Данiю, расправе над Борам, ён быў вывезены на лодцы арганiзацыяй Супрацiвы ў Швецыю, а адтуль на ангельскiм вайскоўцу самалёце - у ЗША. Тут Бор удзельнiчаў у працах па стварэннi атамнай бомбы. Пасля вайны вярнуўся ў Данiю. Актыўна удзельнiчаў у барацьбе супраць атамнай пагрозы.
Працаваў у Манчэстэры, Бор успрыняў сфармуляванае Рэзерфордом у 1911 паданне аб планетарным будынку атама. Аднак у то час было ясна, што такi будынак (ядро i якiя верцяцца вакол яго па арбiтах электроны) супярэчыць класiчнай электрадынамiкi i механiцы. Па законам класiчнай электрадынамiкi электрон у атаме павiнен быў бы бесперапынна выпраменьваць электрамагнiтныя хвалi, страцiць сваю энергiю за нiкчэмную малую дзель секунды i звалiцца на ядро. Такiм чынам, паводле класiчнай фiзiцы, устойлiвыя рухi электронаў у атаме немагчымыя i атам, як дынамiчная сiстэма iснаваць не можа. Зыходзячы з iдэi квантавання энергii, высунутай, раней М. Планкам у тэорыi выпраменьвання Бор распрацаваў i ў 1913 апублiкаваў тэорыю атама, у якой паказаў, што планетарная структура атама i ўласцiвасцi яго спектру выпраменьвання могуць быць растлумачаныя, калi лiчыць, што рух электрона падпарадкаванае некаторым дадатковым абмежаваннем пастулатам Бора. Паводле гэтых пастулатаў, для электрона iснуюць абраныя, або "дазволеныя", арбiты, рухаючыся па якiм, ён, насуперак законам класiчнай электрадынамiкi, не выпраменьвае энергii, але можа скокам перайсцi на блiжэйшую да ядра "дазволеную" арбiту i пры гэты квант электрамагнiтнай энергii, прапарцыйны частаце электрамагнiтнай хвалi. Пабудаваная на гэтых пастулатах i развiтая затым самiм Борам i iншымi фiзiкамi тэорыя атама упершыню растлумачыла яго адмысловую ўстойлiвасць, захаванне атамаў пры параўнальна слабых сутыкненнях сваёй структуры i характару спектру.
У 1923 Бор сфармуляваў колькасна т. н. прынцып адпаведнасцi, якi паказвае, калi менавiта iстотныя гэтыя квантавыя абмежаваннi, а калi дастатковая класiчная фiзiка. У тым жа году Бор упершыню атрымалася даць на аснове сваёй мадэлi атама тлумачэнне перыядычнай сiстэмы элементаў Мендзялеева. Аднак тэорыя Бора ў цэлым утрымоўвала ўнутраную супярэчнасць у сваёй аснове, паколькi яна механiчна аб'ядноўвала класiчныя паняццi i законы з квантавымi ўмовамi, i не магла лiчыцца здавальняючай.
Акрамя таго, яна была няпоўнай, нядосыць унiверсальнай, т. к. Не магла быць скарыстаная для колькаснага тлумачэння ўсёй шматстатнасцi з'яў атамнага свету. Такой тэорыяй з'явiлася квантавая механiка-тэорыя руху мiкрачасцiн, створаная ў 1924-26 Л. дэ Бройлем, У. Гейзенбергам i Э. Шредингерам.
Аднак аснова iдэi квантавай механiкi, нягледзячы на яе фармальныя поспехi, у першыя гады заставалiся шмат у чым няяснымi. Для поўнага разумення фiзiчных асноў квантавай механiкi, яе сувязi з класiчнай фiзiкай быў неабходны далейшы аналiз суадносiн класiчнага (макраскапiчнага) i квантавага (мiкраскапiчнага - на атамным i узроўнях) матэрыяльных аб'ектаў, працэсу вымярэння характарысатык i наогул фiзiчнага ўтрымання выкарыстоўваных у тэорыi паняццяў. Гэты аналiз запатрабаваў напружанай працы, у якой вядучую ролю згуляў Бор. Яго iнстытут стаў цэнтрам такога роду даследаванняў. Галоўная iдэя Бора складалася ў тым, што запазычаныя з класiчнай фiзiкi дынамiчныя характарыстыкi мiкрачасцiны (напрыклад, электрона) - яе каардыната, iмпульс (колькасць руху), энергiя i iншыя - зусiм не ўласцiвыя часцiцы самой па сабе. Сэнс i вызначанае значэнне той або iншай характарыстыкi электрона, напрыклад яго iмпульсу, расчыняюцца ва ўзаемасувязi з класiчнымi аб'ектамi, для якiх гэтыя велiчынi маюць вызначаны сэнс, i ўсё адначасова могуць мець вызначанае значэнне (такi класiчны аб'ект умоўна завуць вымяральным прыборам). Гэтая iдэя мае не толькi прынцыповае фiзiчнае, але i фiласофскае значэнне. У вынiку была створаная паслядоўная, надзвычай агульная тэорыя, унутрана несупярэчлiва якая тлумачыць усе вядомыя працэсы ў мiкрасвеце для нерэлятывiсцкай вобласцi (т. е. пакуль хуткасцi часцiц малыя ў параўнаннi са хуткасцю святла) i ў лiмiтавым выпадку аўтаматычна вядучая да класiчных законам i паняццям, калi аб'ект становiцца макраскапiчным. Былi таксама закладзеныя асновы рэлятывiсцкай тэорыi.
У 1927 Бор даў фармулёўку найважнага прынцыпу – прынцыпу дадатковасцi, якi сцвярджае немагчымасць пры назiраннi мiкрасвету сумяшчэннi прыбораў двух прынцыпова розных класаў, адпаведна таму, што ў мiкрасвеце няма такiх станаў, у якiх аб'ект меў бы адначасова дакладны дынамiчныя характарыстыкi, прыналежныя двум вызначаным класам, узаемна выключвалым адзiн аднаго. Гэта ў сваю чаргу абумоўленае тым, што не iснуе такiх набораў класiчных аб'ектаў (вымяральных прыбораў), у сувязi, з якiмi мiкраабъект валодаў бы адначасова дакладнымi значэннямi ўсiх дынамiчных велiчынь.
У 1936 Бор сфармуляваў фундаментальнае для ядзернай фiзiкiпаданне аб характары працякання ядзерных рэакцый (мадэль складовага ядры). У 1939 сумесна з Дж. А. Уiлерам ён развiў тэорыю дзялення ядра - працэсу, у якiм адбываецца вызваленне вялiзных колькасцяў ядзернай энергii. У 40 -50 гг. Бор займаўся ў асноўным праблемай узаемадзеяння элементарных часцiц са серадай.
фiзiкi працуюць амаль ва ўсiх краiнах свету. У сваiм iнстытуце Бор прымаў таксама савецкiх навукоўцаў, шматлiкiя з якiх працавалi там падоўгу. Бор неаднаразова прыязджаў у былы СССР i ў 1929 быў абраны замежным чальцом АН СССР. Ён з'яўляўся чальцом Дацкага каралеўскага навуковага грамадства i навуковага грамадства свету. Лаўрэат Нобелеўскай прэмii (1922).
Квантавыя пастулаты
"як вышэйшую музычнасць у вобласцi думкi", заўсёды яго якая здзiўляла. Засноўваючыся на разрозненых дасведчаных фактах. Бор з дапамогай генiяльнай iнтуiцыi правiльна прадбачыў iстоту справы.
Паслядоўнай тэорыi атама Бор, аднак, не даў. Ён у выглядзе пастулатаў сфармуляваў асноўныя становiшчы новай тэорыi. Прычым i законы класiчнай фiзiкi не адпрэчвалiся iм безумоўна. Новыя пастулаты хутчэй накладалi толькi некаторыя абмежаваннi на дапушчальныя класiчнай фiзiкай руху.
Поспех тэорыi Бора быў, тым не менш, дзiўным, i ўсiм навукоўцам стала ясна, што Бор знайшоў правiльны шлях развiцця тэорыi. Гэты шлях прывёў пасля да стварэння стройнай тэорыi руху мiкрачасцiн-квантавай механiкi.
Першы пастулат Бора абвяшчае: атамная сiстэма можа знаходзiцца толькi ў адмысловых стацыянарных, або квантавых, станах, кожнаму з якiх адпавядае вызначаная энергiя; у стацыянарным стане атам не выпраменьвае.
Гэты пастулат супярэчыць класiчнай механiцы, паводле якой энергiя якiя рухаюцца электронаў можа быць любы. Супярэчыць ён i электрадынамiцы Максвэла, бо дапушчае магчымасць паскоранага руху электронаў без выпраменьвання электрамагнiтных хваль.
Паводле другога пастулату Бора выпраменьванне святла адбываецца пры пераходзе атама з стацыянарнага стану з большай энергiяй у стацыянарны стан з меншай энергiяй Энергiя фатона роўная рознасцi энергiй стацыянарных станаў:
Пры паглынаннi святла атам пераходзiць з стацыянарнага стану з меншай энергiяй у стацыянарны стан з большай энергiяй.
знайсцi на аснове другога пастулату, калi размяшчаць правiлам азначэння стацыянарных значэнняў энергii атама. Гэтае правiла (так званае правiла квантавання) Бору зноў-ткi прыйшлося пастуляваць.
Выкарыстаючы законы механiкi Ньютона i правiла квантавання, магчымыя стацыянарнае стану, Бор змог вылiчыць Дапушчальныя радыўсы арбiт электрона i энергii стацыянарных станаў. Мiнiмальны радыўс арбiты вызначае памеры атама.
Другi пастулат Бора дазваляе вылiчыць па вядомых значэннях энергiй стацыянарных станаў частаты выпраменьванняў атама вадароду. Тэорыя
Бора прыводзiць да колькаснай згоды з эксперыментам для значэнняў гэтых частот. Усе частоты выпраменьванняў атама вадароду складаюць шэраг серый, кожная з якiх утворыцца пры пераходах атама ў адно з энергетычных станаў са ўсiх верхнiх энергетычных станаў
Паглынанне святла - працэс, зваротны выпраменьванню. Атам, паглынаючы святло, пераходзiць з найнiзкiх энергетычных станаў у вышэйшыя. Пры гэтым ён паглынае выпраменьванне той жа самой частоты, якую выпраменьвае, пераходзячы з вышэйшых энергетычных станаў у найнiзкiя. На малюнку 168, бы стрэлкамi намаляваныя пераходы атама з адных станаў у iншыя з паглынаннем святла.
У 1913 г. Бор прапанаваў сваю тэорыю будынка атама, у якой яму атрымалася з вялiкiм мастацтвам узгаднiць спектральныя з'явы з ядзернай мадэллю атама, дастасаваўшы да апошняй так званую квантавую тэорыю выпраменьвання, уведзеную ў навуку нямецкiм навукоўцам-фiзiкам Планкам. Сутнасць тэорыi квантаў зводзiцца да таму, што прамянiстая энергiя выпускаецца i паглынаецца не бесперапынна, як прымалася раней, а асобнымi малымi, але цалкам вызначанымi порцыямi - квантамi энергii. Запас энергii якое выпраменьвае цела змяняецца скокамi, квант за квантам; дробавы лiк квантаў цела не можа нi выпускаць, нi паглынаць. Велiчыня кванта энергii залежыць ад частаты выпраменьвання: чым больш частата выпраменьвання, тым больш велiчыня кванта. Кванты прамянiстай энергii завуцца таксама фатонамi. Ужыўшы квантавыя паданнi да кручэння электронаў вакол ядры, Бор паклаў у аснову сваёй тэорыi вельмi адважныя здагадкi, або пастулаты. Хоць гэтыя пастулаты i супярэчаць законам класiчнай электрадынамiкi, але яны знаходзяць сваё апраўданне ў тых дзiўных вынiках, да якiх прыводзяць, i ў тым найпоўнай згодзе, якое выяўляецца памiж тэарэтычнымi вынiкамi i вялiзным лiкам эксперыментальных фактаў. Пастулаты Бора складаюцца ў наступным: Электрон можа рухацца вакол не па любых арбiтах, а толькi па такiх, якiя задавальняюць вызначанымi ўмовам, выцякаючым з тэорыi квантаў. Гэтыя арбiты атрымалi назоў устойлiвых або квантавых арбiт. Калi электрон рухаецца па адной з магчымых для яго ўстойлiвых арбiт, то ён не выпраменьвае. Пераход электрона з выдаленай арбiты на блiжэйшую суправаджаецца стратай энергii. Страчаная атамам пры кожным пераходзе энергiя ператвараецца ў адзiн квант прамянiстай энергii. Частата выпраменьванага пры гэтым святла вызначаецца радыўсамi тых двух арбiт, памiж якiмi здзяйсняецца пераход электрона. Чым больш адлегласць ад арбiты, на якой знаходзiцца электрон, да той, на якую ён пераходзiць, тым больш частата выпраменьвання. Найпростым з атамаў з'яўляецца атам вадароду; вакол ядры якога круцiцца толькi адзiн электрон. Зыходзячы з прыведзеных пастулатаў, Бор разлiчыў радыўсы магчымых арбiт для гэтага электрона i знайшоў, што яны ставяцца, як квадраты натуральных лiкаў: 1 : 2 : 3 : ... n Велiчыня n атрымала назоў галоўнага квантавага лiку. Радыўс найблiзкай да ядра арбiты ў атаме вадароду ўраўноўваецца 0,53 ангстрэма. Вылiчаныя адгэтуль частоты выпраменьванняў, суправаджалых пераходы электрона з адной арбiты на iншую, апынулiся ў дакладнасцi супадальнымi з частотамi, знойдзенымi на досведзе для лiнiй вадароднага спектру. Тым самым была даказаная правiльнасць разлiку ўстойлiвых арбiт, а разам з тым i пастулатаў Бора для такiх разлiкаў. У далейшым тэорыя Бора была распаўсюджаная i на атамную структуру iншых элементаў, хоць гэта было з некаторым цяжкасцямi з-за яе навiзны.
Тэорыя Бора дазволiла дазволiць вельмi важнае пытанне аб размяшчэннi электронаў у атамах розных элементаў i ўсталяваць залежнасць уласцiвасцяў элементаў ад будынка электронных абалонак iх атамаў. У цяперашнi час распрацаваныя схемы будынка атамаў усiх хiмiчных элементаў. Аднак, мець на ўвазе, што ўсе гэтыя схемы гэта толькi больш або меней пэўная гiпотэза, якая дазваляе растлумачыць шматлiкiя фiзiчныя i хiмiчныя ўласцiвасцi элементаў. Як вядома, лiк электронаў, якiя верцяцца вакол ядра атама, адпавядае парадкаваму нумару элемента ў перыядычнай сiстэме. Электроны размешчаныя па пластах, кожнаму пласту прыналежыць вызначанае якiя запаўняюць або як бы што насычае яго лiк электронаў. Электроны аднаго i таго жа пласта характарызуюцца амаль аднолькавым запасам энергii, т. е. знаходзяцца прыкладна на аднолькавым энергетычным узроўнi. Уся абалонка атама распадаецца на некалькi энергетычных узроўняў. Электроны кожнага наступнага пласта знаходзяцца на больш высокiм энергетычным узроўнi, чым электроны папярэдняга пласта. Найбольшы лiк электронаў N, якiя могуць знаходзiцца на дадзеным энергетычным узроўнi, роўна падвоенаму квадрату нумара пласта:
найболей выдаленыя ад ядра i, такiм чынам, найменш трывала звязаныя з ядром, могуць адрывацца ад атама i далучацца да iншых атамаў, уваходзячы ў склад вонкавага пласта апошнiх. Атамы, якiя страцiлi аднаго або некалькiх электронаў, становяцца зараджаныя дадатна, бо зарад ядра атама перавышае суму зарадаў пакiнутых электронаў. Наадварот атамы якiя далучылi электроны становяцца зараджаныя адмоўна. Якiя ўтвараюцца такiм шляхам зараджаныя часцiцы, якасна выдатныя ад адпаведных атамаў. завуцца iёнамi. Шматлiкiя iёны ў сваю чаргу могуць губляць або далучаць электроны, ператвараючыся пры гэтым або ў атамы, або ў новыя iёны з iншым зарадам. Тэорыя Бора аказала вялiзныя паслугi фiзiцы i хiмii, падыдучы, з аднаго боку, да расчынення законаў спектраскапii i тлумачэнню механiзму выпраменьвання, а з iншай - да высвятлення структуры асобных атамаў i ўсталяванню сувязi памiж iмi. Аднак заставалася яшчэ шмат з'яў у гэтай вобласцi, растлумачыць якiя тэорыя Бора не магла.
У карцiне атама па Боры, такiм чынам, электроны пераходзяць унiз i ўверх па арбiтах дыскрэтнымi скокамi - з адной дазволенай арбiты на iншую, падобна таму, як мы паднiмаемся i спускаемся па прыступках лесвiцы. Кожны скок абавязкова суправаджаецца выпусканнем або паглынаннем кванта энергii электрамагнiтнага выпраменьвання, якi мы завем фатонам.
Калi тэорыя рэлятыўнасцi аб'ядноўвае прычыннае прасторава-часовае апiсанне фiзiчных з'яў, дзе прастора i час у сукупнасцi з энергiяй i iмпульсам утвораць адзiную карцiну, то канцэпцыя дадатковасцi сцвярджае, што такi класiчны iдэал пры апiсаннi атамных працэсаў недасяжны. Тэорыя рэлятыўнасцi ўяўляе сабою своеасаблiвую кульмiнацыю ў развiццi класiчнай тэорыi, квантавая жа тэорыя якасна iншая, бо ў ёй прасторава-часовыя паданнi несумяшчальныя з паняццямi энергii i iмпульсу, якiя неабходныя для прычыннага апiсання.
Такiм чынам, у працах Бора выразна прасочваецца сувязь, аналогiя, пераемнасць памiж iдэямi адноснасцi i дадатковасцi. Менавiта на гэтай аснове стала магчымым далейшае развiццё канцэпцыi дадатковасцi. У працэсе гэтага развiцця высвятлiлася, што прынцып дадатковасцi ўяўляе сабою канкрэтызацыю iдэi адноснасцi пры руху спазнання ад абстрактнага да пэўнага. З пазiцый матэрыялiстычнай дыялектыкi вiдаць, што спосаб апiсання не азначае фiзiчнага спазнання. Развiццё тэарэтыка-пазнавальнай адноснасцi ад абстрактнага да пэўнага прыводзiць да ўсяго большаму пашырэнню аб'ектыўнага ў фiзiчным спазнаннi i ўсё глыбейшаму разуменню фiзiчнай рэчаiснасцi. У гэтым працэсе абсалютныя паданнi замяняюцца адноснымi. Рэлятывiсцкая фiзiка адмовiлася ад абсалютнай сiстэмы адлiку, квантавая жа механiка паказала, што хвалевыя i карпускулярныя ўласцiвасцi таксама не абсалютныя, а адносныя, i г. д.
Дадатковасць можа застацца незразумелай i незразуметай, калi разглядаць яе саму па сабе, па-за цэласным фiзiчным веданнем i яго развiцця. Але калi мы будзем бачыць у ёй момант працэсу развiцця фiзiчнага ведання, звязаны з iдэяй адноснасцi, то зразумеем i яе сутнасць. І тады прынцып дадатковасцi паўстане перад намi ва ўсёй сваёй канкрэтнасцi i метадалагiчнай значнасцi.
"сутнасцi". А зараз, у наш час, дзякуючы вялiкiм навукоўцам, мы сапраўды ведаем, з чаго насамрэч яна складаецца.
У востры для фiзiкi перыяд, калi быў назапашаны вялiзны эксперыментальны матэрыял, быў патрэбен прынцыпова новы падыход для стварэння фiзiчнай карцiны атамных працэсаў. Важная заслуга Бора складаецца ў тым, што ён знайшоў такi падыход. Ён арыентаваў фiзiкаў на даследаванне супярэчлiвых бакоў фiзiчнай рэальнасцi мiкрасвету. Тэорыя Бора дазволiла растлумачыць цэлы шэраг складаных пытанняў будынка атама i фактаў, чаго была не ў стане зрабiць класiчная фiзiка. За стварэнне квантавай тэорыi планетарнага атама Бор у 1922 году быў удастоены Нобелеўскай прэмii.
У сваё час П. Л. Капiца пiсаў аб Бору : "Ва ўсёй сусветнай навуцы ў нашы днi не было чалавека з такiм уплывам на прыродазнаўства, як Бор. З усiх тэарэтычных сцежак сцежка Бора была найзначнейшай."
У сваiм артыкуле, "Слова аб Нiльсе Боры", Лёваў Давыдавiч Ландау гаворыць:
" Я думаю, што Бор быў вельмi адважным чалавекам, таму што толькi вельмi адважны чалавек можа здзейснiць такi гiганцкi пераварот у свеце фiзiчных паданняў, якi здзейснiў ён... (Задумайцеся на секунду: што жа трэба здзейснiць фiзiку ў XX у., каб патрапiць у школьны падручнiк!)."
"... вялiкi фiзiк запалiў маяк, якiя доўгiя гады асвятляў дарогу фiзiкам усяго свету. Гэты агонь будзе крынiцай святла i цяпла не толькi для нашага, але i для будучых пакаленняў."
Спiс выкарыстанай лiтаратуры
1. Руска-беларускi фiзiчны слоўнiк / А. М. Каладзiнскi, Д. М. Карацiн-ская, П. У. Сцяцко; Пад рэд. Л. М. Ювача. – Гродна: ГрДУ, 1999. – 498 с.
2. Пiлiповiч Т. П., Чаранкевiч С. М. Тэрмiнаадзiнкi ў фiзiцы: сло-ваўтварэнне i семантыка // Праблемы нармалiзацыi беларускай навуковай тэрмiналогii: Матэрыялы рэспубл. навук. канф.– Гомель: Гом. дзярж. ун-т iмя Ф. Скарыны, 1994. – С. 31 - 32.
– Мiнск: Нар. асвета, 1995. – 272 с.
4. http://www.fizika.ru
6. http://www.allthebest.by
7. http://www.kvantory.com
8. http://www.enciklopediy2007.com
9. http://www.brsufizika10.ru
10. http://www.fizika-kurs.ru
|
