Балаларды табигатпен таныстыру

Балаларды табигатпен таныстыру .................................................................................................................. 2 қушылардың адамгеншiлiк мәдениеттерiн қалыптастыру ғатпен таныстыру негiзiндегi адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру Қоршаған ортаны қорғау ҚОРЫТЫНДЫ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ........................................................................................ 30 ң ғасырлар бойғы барлық жануарлар дүниесi мен адамзат баласы үшiн тiршiлiк негiзi – таза ауа. Ол тек өсiмдiктер дүниесiнен бөлiнiп шығатын оттегi. Бiздi қоршаған тропосфералық ауа қабатының 20,9% осы оттегiден тұрады, ол тұрақты ең қажеттi газдың бiрi. Су оттегiн бөлiп шығаратын негiзгi жасыл фабрика – көпжылдық ағаштар. үниетану пәнi оқушыларға адам, қоғам және табиғаттың тылсым сыры жайлы түсiнiк беретiнiн ескерсек “табиғат” туралы көптеген дәлелдер айта беруге болады. Табиғат адамға қажет, баға жетпес байлық. Ол-ырыс пен мол қазынаның қайнар көзi. Сондықтан, халқымыз “Табиғат адамзаттың өмiр нәрi, қажетiнiң табылар содан бәрi” деп дәрiптеген. Табиғат адам бойына адамгершiлiк абзал қасиеттердi қалыптастыратын ұлағатты ұстаз, тәлiмi мол тәрбиешi. Бастауыш сынып оқушыларына сапалы бiлiм мен тәрбие беруде әр пән жоғары деңгейде жүргiзiлуi тиiс. Бұл үшiн пән мұғалiмi әдiс тәсiлдердi жетiлдiре оқытып, оқушылардың сол пәнге деген ынтасын арттыра бiлуi қажет. Сабақ- ұстаздың көп iзденуiнен, көп еңбектенуiнен туатын педагогикалық шығарма. Ал осы “шығарманы” алдында отырған оқушыларға игерте бiлу де оңай емес. үшiн мұғалiмнiң бiлiктiлiгi, iскерлiгi шеберлiгi арқылы оқушы жүрегiне жеткiзе алатындай шебер ой өрнегi болуы керек. ғатты және экологияны балалырмен таныстыру пәнiұл пән оқушылардың танымдық белсендiлiгiн арттырып, дүниетанымын, адамгершiлiк қасиеттерiн жетiлдiрiп, өмiрдi, оның құбылыстарын танып бiлуге мумкiндiк бередi. Сонымен бiрге бастауыш сынып оқушыларының ой-өрiсiн дамытып, шығармашылыққа жетелейдi. әдениетi өте кең көлемдегi ұғым, өйткенi оған адамға деген, досқа, ата-анаға, Отанға, үлкенге, iнi-бауырға тағы басқалармен бiрге табиғатта жатады. қушылардың адамгеншiлiк мәдениеттерiн қалыптастыру үниетану пәнi оқушыларға адам, қоғам және табиғаттың тылсым сыры жайлы түсiнiк беретiнiн ескерсек “табиғат” туралы көптеген дәлелдер айта беруге болады. қушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды сол әсем табиғатты қорғаудан, туған жер табиғатын сүюден бастауға болады. Табиғат адамға қажет, баға жетпес байлық. Ол-ырыс пен мол қазынаның қайнар көзi. Сондықтан, халқымыз “Табиғат адамзаттың өмiр нәрi, қажетiнiң табылар содан бәрi” деп дәрiптеген. Табиғат адам бойына адамгершiлiк абзал қасиеттердi қалыптастыратын ұлағатты ұстаз, тәлiмi мол тәрбиешi. ғаттан бабамыз ала берген секiлдi; қты қазаққа дала берген секiлдi; ған секiлдi; өлдiрлiктi көгiлдiр көлден алған секiлдi. ғат дегенiмiз – бұл бiздiң санамыздан тыс, бiзге бағынбайтын, бiздiң өмiрiмiздiң тiрегi болып тұрған болмыс, әсем дүние. Табиғатты адам өмiрiнiң барлық қажетiн толық өтейтiн құрал болу үшiн, ол мiндеттi түрде ештеңемен былғанып уланбауы тиiс. Табиғат тазалығын сақтайтын да, оны былғайтын да адам. Адам өзiнiң де, табиғаттың да қаласа досы, санасыз iс-әрекет жасаса, жауы бола алады. Осындай ерекшелiктердi ескере отырып мұғалiм алдындағы әр оқушының санасына табиғат қорғаушысы болуын сiңiру жолдарын iздестiруi керек. Дүниетану сабағы- өсiмдiктер мен жануарлардың, адам ағзасы мен қоршаған ортаның, табиғат пен экологияның адам үшiн алар орнын ашу, мәнiн бiлдiру. үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы болғандықтан, оқушыларға белгiлi бiр көлемдегi бiлiм, бiлiк-дағдыларымен қатар адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру, жан-жақты дамыту бүгiнгi күннiң басты талабы. қушыларына сапалы бiлiм мен тәрбие беруде әр пән жоғары деңгейде жүргiзiлуi тиiс. Бұл үшiн пән мұғалiмi әдiс тәсiлдердi жетiлдiре оқытып, оқушылардың сол пәнге деген ынтасын арттыра бiлуi қажет. Сабақ- ұстаздың көп iзденуiнен, көп еңбектенуiнен туатын педагогикалық шығарма. Ал осы “шығарманы” алдында отырған оқушыларға игерте бiлу де оңай емес. үшiн мұғалiмнiң бiлiктiлiгi, iскерлiгi шеберлiгi арқылы оқушы жүрегiне жеткiзе алатындай шебер ой өрнегi болуы керек. үниетану сабақтары арқылы оқушылар адам, табиғат, қоғам, яғни реалды дүниенiң үш құрамдас бөлiгi туралы бiлiм алады. Бұл пән оқушылардың танымдық белсендiлiгiн арттырып, дүниетанымын, адамгершiлiк қасиеттерiн жетiлдiрiп, өмiрдi, оның құбылыстарын танып бiлуге мумкiндiк бередi. Сонымен бiрге бастауыш сынып оқушыларының ой-өрiсiн дамытып, шығармашылыққа жетелейдi. әдениетi өте кең көлемдегi ұғым, өйткенi оған адамға деген, досқа, ата-анаға, Отанға, үлкенге, iнi-бауырға тағы басқалармен бiрге табиғатта жатады. ғат - адам баласының материалдық және рухани қажеттiгiне жарайтын ең негiзгi байлық. Себебi қоршаған орта барлық адамдарға ортақ, сондықтан оның таза және әсем болуына бастауыш сынып оқушылары да үлес қоса алады. Дүниетану сабағында оқушыларда табиғатқа деген сүйiспеншiлiк сезiмiн қалыптастырып қана қоймай, оларды қорғап, оның байлықтарын тиiмдi пайдалану жұмыстарын тәрбиемен байланыстырып жүргiзiлетiн жұмыстар өткiзу мұғалiмге байланысты. өменгi сыныптарда оқушылар табиғаттың жеке бөлшектерiнiң жағдайын, табиғаттың әсем маусымына байланысты өзгерiсi мен оның себептерiн, тiрi табиғат пен өлi зат арасындағы қарым қатынас, адам әрекетiнiң табиғатқа жасайтын ықпалы, қоршаған табиғат жайлы жалпылай мағлұмат алады. ңдетiп, оқушыларға практикалық мысалдармен жеткiзе бiлу мұғалiмнiң шеберлiгiне байланысты. Әрине оқушылардың жас ерекшелiктерi, бiлiм деңгейлерi ескерiледi немесе жануарлармен таныстыратындығын алдын ала белгiлеп алады. Табиғат пен оған жасалған адам ықпалын оқу процесiнде оқушылар бөлме өсiмдiктерiн көбейту, құстарды тамақтандыру, ағаш отырғызу сияқты практикалық жұмыстардан да мағлұмат алады. Сабақ барысында табиғатқа, жан-жануарлар, өсiмдiктер мен құстарға деген қамқорлық жасау қалыптасады. Серуенге шыққан оқушыларды тағам қалдықтары мен қағаздарды жағып жiберуге, қатты заттарды көмiп тастауға үйретуi керек [43, 397 ]. ға бiлiм де, дұрыс тамақтану да, жақсы киiну де, тiптi көтерiңкi көңiл күй де, т. б көптеген нәрсе қажет. Осылардың бәрiн ол айналадағы дүниеден алады. Дегенмен айналадағы дүние өзiнiң барын адамға сый етiп бере бермейдi. Себебi айналадағы дүние көп нәрсеге мұқтаж. қтағы алма ағашын алайық. Ол - табиғат перзентi. Тiршiлiк ету үшiн оған да су, ауа, қорек, жылу жарық керек, яғни адам сияқты ол да тiршiлiк етедi. ға сыйлайды. Ағашқа күтiм қажет. Бағбан оны суарады, түбiн қопсытады, дiңiн әктейдi, күтедi. Сонда ғана ол жемiс бередi. Сондықтан да оқушылар санасына ағаш адамға жемiсiн сыйласа, адам оған су, ауа, қорек болатындай жағдай жасап, қажетiн өтейдi. Бұл жерде оқушының өз ауласындағы бақшасы, мектептегi жемiс-жидектерге қандай көмек көрсететiнiн өздерiне әңгiмелетiп, мысалдар айқызуға болады. әрбиелеудiң негiгi әдiстерiне түсiндiрудi жатқызуға болады. Оның құралдары ретiнде мақалдар мен мәтелдер, әңгiмелер мен ертегiлер, аңыздар мен аңыз-әңгiмелер қызмет еттi. Оқушылармен әнгiмеде тап сол жағдайға қолайлы мақалдар мен мәтелдер арнайы сұрыпталып, реттелiп алынып отырады. Адамгершiлдiкке тәрбиелеудiң аса бай жолдары белгiлi болғанына көз жеткiзу үшiн келесi әдiстер мен құралдарды атап өтуге болады. Олар: көрсету, үйрету,жаттықтыру, сендiру, өтiну кеңес, мақұлдау, сәттiлiк тiлеу, тыйым салу, ант беру, сөгiс беру,кiнәлау жатады. әселен, халық ұғымында, адам баласының мiнез-құлығына тәрбие мен тәлiм арқылы тек бiлiм мен ақылды ұштастыра бiлгенде ғана сiңетiн, аса құдiреттi, қасиеттi мол адамшылық атаулының бiр көрiнiсi. Шындық пен әдiлнттi суреттейтiн көркем шығармалардың iшiндегi аңызды айтсақ-“Аяз бидi” еске аламыз. Шыр етiп дүниеге келген перiште сәбиге адами асыл қасиеттер ана сүтiмен, берiсi бесiктен дамиды десек, қателеспеймiз. Ал адам балысының тәрбиесiнiң ошағы саналатын – мектеп тәрбиесi бала бойында iзгi қасиеттердiң қалыптасуына үлкен де, маңызды атқарары даусыз. Тәрбиенiң негiзгi – iргетасы адамгершiлiк тәрбиесiне байланысты. Өйткенi, адам бойындағы мыңдаған қасиеттердiң iшiндегi негiзгi орын алатын қасиет – адамгершiлiк қасиетi. Бұл- аксиома. 2-сыныпта дүниетанудан “Өсiмдiктер мен жануарлар” бөлiмiндегi “Қызыл кiтап” тақырыбын өткенде – Қазақстан Республикасының “Қызыл кiтабы” Оның мұқабасының тысы қызыл. Қызыл түс қауiп- қатердiң белгiсi сияқты. Бұл кiтап өсiмдiктер мен жануарлардың көптеген түрлерiнен жер бетiнен жоғалып, құрып кетуi қаупi төнгенiн ескертедi. Егер, жануарлар жайылып өсiмдiктердi жұлып, кесiп немесе оларды аямай таптап, балалар ойнап сындыра берсе, өсiмдiктер құрып кетедi. Адамның қорғауына өте мұқтаж жануарлар мен өсiмдiктер көп. ң “Қызыл кiтабына” талас қайыңы, Қарқаралы бөрiқарақаты тағы басқа, өсiмдiктер, құстардан қоқиқаз, бүркiт, ақбас, тырна, аққу, басқа жаныарлар енгiзiлген. Табиғатты қорғауы туралы заңды тек үлкендер ғана емес, балалар да сақтауға тиiс. Мысалы, саған құс ұясын алыстан бақылауға болады. ға тиюге, ұяны бұзуға рұқсат жоқ. Құмырсқа илеуiн бұзып, таптау –зиянкестiң iсi. Себебi құмырсқаның орманға тигiзетiн пайдасы зор: олар ағаш зиякестерiн жояды. Ал ағаш -өсiмiдiк, ол адам үшiн көп пайда бередi. Оны өздерiң бiлесiңдер деп әр-кез топсеруен, бақылау кезiнде ескертудi естен шығармау керек. Өсiмдiктердiң де “Қызыл кiтапқа енген” түрлерi көп [18, 111]. ғы “Дүниетану” пәнiн оқытудың күнтiзбелiк жоспары қтың тақырыбы Әдiстерi мен тәсiлдерi Көрнекi құралдары ғат. ң айналадағы дүниемен қарым қатынасы. Бiлу және бiлгендi өмiрге пайдалану. “Табиғат” бейнеленген сурет, схема макеттерi. өмiрiне не қажет? Оларды адам қайдан алады? “Сыйға-сый,- әдептiлiк.” Схема макеттерi, судың, ауаның, күннiң суреттерi. Әңгiмелесу, схема құрастыру ңбекпен келген нан-қасиеттi тағам. Таблица макетi, Тақырыпқа байлынысты суреттер. Әңгiмелесу, таблица толтыру үз”. Бақылау жоспары. Модельдеу, бақылау өкжиек және көкжиек сызығы, тұстары Схемалар Сарамандық әдiс ғдарлау. Компас Схемалар, компас Сарамандық әдiс Қашықтықты өлшеу. ған макет, шартты белгiлерiнiң суретерiнiң Сарамандық жұмыс ұлба және сурет. Үлкейтiлген жер бетiнiң сұлбасы. Оқушыларда: сұлба, қарындаш, сызғыш, Әңгiмелесу, сарамандық жұмыс ғасы ң ұлбасы Сұлбалар, жiп сызғыш Әңгiмелесу, сарамандық жұмыс Қорытынды сабақ. Карточкалар, сұлбалар, схемалар Оқушылардың бiлiмiн бағалау әдiсi. Өлi табиғат. Ауа. Ауаның қасиетерi 1- сыныптағы табиғаттың құрамының схемасы, доп, шарик, банка, майшам. Схеманы сызу әдiсi, сарамандық әдiс. ң табиғаттағы және адам өмiрiндегi маңызы. Кемелердiң, ұшақтың суреттерi. Схема құрастыру, әңгiмелесу. ң қасиеттерi. Суреттер, стакан, қант, тұз, сүт, қағаз, шүберек. Модельдеу. 15 Су ерiткiш. Марганец, бордың ұнтағы, су, стакан. Таблицаны жалғастыру ң табиғаттағы және адам өмiрiндегi маңызы. Схеманы құрастыратын бөлшектер,суқоймасының «композициясы» Сарамандық әдiс, модельдеу. қ. 2 стакан, топырақ, спиртовка, темiр қалбыр Таблицаны толтыру. қтың табиғаттағы, адам өмiрiндегi маңызы. Топырақ коллекциясы, схеманың бөлшектерi. Модельдеу. Қорытынды сабақ Таблицалар, 1-сынып схема “ Өлi табиғат”. ң бiлiмiн тексеретiн карточкалар, қылау әдiсi. ғат. 1-сыныптағы схема Модельдеу әдiсi, Өсiмдiктердiң тiршiлiгi. суреттер, 1сыныптағы “Тұқым” тақырыбына арналған модельдер. сарамандық жұмыс 21 Өсiмдiктердiң жалпы құрылысы Суреттер, схемалар. Модельдеу әдiсi, сарамандық жұмыс. ң түрлерi, Гербарий, схема бөлшектерi. Модельдеу. Әңгiмелесу. қылау. қ. Суреттер, гербарий, схема бөлшектерi. Модельдеу, әңгiмелесу. қ. Күзде қ неге сарғаяды ? Микроскоп, оның шы-нылары, ине, жапырақ, жапырақтың суретi, қ жұмыс. Әңгiмелесу. Өсiмдiктердiң көбеюi. 1-сыныптағы схема, ң бөлшектерi Модельдеу. Өсiмдiктер қалай дүниеге келедi ? “Мәдени өсiмдiктердiң пайда болу орталығы” қылау, қосымша әдебиеттермен жұмыс ұқым және жемiс. 1-сыныптағы модель схема №№1-2 бөлшектерi, тәжiрибенi қою Модельдеу әдiсi. 28 Тамырсабақ, түйнек, пиязшық арқылы көбеюi. 1-сыныптағы модель. Гербарий, схема бөлшек-терi №3 тәжiрибенi қою Модельдеу Өсiмдiктердiң жер үшелерi арқылы Қалемшелер, “Жапырақпен көбею”. Сарамандық жұмыс. ғасы өбеюi. Схемасы. Өсiмдiктiң өсiп өнуiне қажеттi жағдайлар. Бақылау тапсырмалары. ұқымдар, опырағы бар әшiк. Бақылау әдiсi. қ жұмыс Өсiмдiкке топырақ керек №1сарамандық жұмыстардың сипаттамасы Таблица сызу. Өсiмдiкке су керек №2 сарамандық жұмыс- ң сипаттамасы Таблица сызу. Өсiмдiктерге ауа және жылу керек. №3,4 сарамандық жұмыстардың сипаттамасы Таблица сызу Қорытынды сабақ. Бақылау тапсырмалары, тестер Бақылау әдiстерi. ғат. Жануарлардың тiршiлiгiне не қажет ? Жылу Суреттер, схемалардың бөлшектерi Схема сызу. қ және су-жануарлар тiршiлiгiне қажеттi (заттар) жағдай. Табиғаттағы байланыстарды көрсететiн схеманың бөлшектерi, суреттер Модельдеу. қоректенедi ? Қоректiк тiзбектердiң бөлшектерi,1-сыныптағы мүшелер қатарлары. Модельдеу. қалай аулайды. Әр құсқа өз тұмсығы қажет. Қоректену схемасының бөлшектерi 1-сыныптағы қатар Модельдеу. ғасы қденелiлер жауыннан қалай қорғанады? Бейiмдiлiк. Суреттер,схемалар. Қоректiк тiзбек” Ойын, әңгiмелесу үркенiш рең жануарға да қажет. Аңдар неге “ жуынады” ? Суреттер 1-сыныптағы Қатар Әңгiмелесу, ойын Ұрпақ-тiршiлiк жалғасы Бунақденелiлердiң көбею схемасы. Қосмекендiлердiң көбею схемасы. Сүтқоректiлердiң көбею схемасы. Дидактикалық әдiс ұмбақтар. ң бiр-бiрi-не қайырымдылығы. “Биотикалық байланыс-тар” таблицасы. Схема бөлшектерi. Модельдеу әдiсi. ғат-бiртұтас жүйе. Өлi табиғат, тiрi табиғат Схемалар. Қоректену пирамидасы: оны құрастыру бөлшектерi. Модельдеу әдiсi. ғатты қорғау. “Қызыл кiтап”, ”Қорықтар” суреттерi. Әңгiмелесу, жеке тапсырмаларды орындау үйрендiк:. Бақылау карточкалары, тестер, тапсырмалар. Бақылау әдiсi. үгiнгi таңда мемлекеттiк бiлiм беру саясаты Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” жаңа заңына сәйкес жүзеге асуда. Осыған орай бiлiм мазмұнын қайта құруға, республикамыздың мектептерiнде пәндердi оқытуды,оқушының жеке басының қабiлеттерi мен қызығуын ескере отырып ұйымдастыруға ерекше мән берiлiп отыр. Бұл факторлар жаңа заман талабына сай төл оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендерiн жасауды талап етедi. Оқулық-мектептiң негiзi бiлiм беру мiндеттерiн, яғни ынталандырғыштық, бағыттаушылық, дамытушылық, тәрбиелiк, бақылаушылық қызметтерiн жүзеге асыратын негiзгi оқыту құралы. Қазақстан Республикасының ғалым-әдiскерлерi Т. Мұсақұлов, Б. Мұханов, Қ. А. Аймағанбетова, Қ. Жүнiсова, А. Бермағанбетовалардың жаңа бағдарлама мен оқулықтардың шығуына, оқыту әдiстемесiне қосқан үлестерi мол. ң 2-сынып оқушыларына арналған Дүниетану оқулығының мазмұны: Адам. Табиғат. Өсiмдiктер. жануарлар. Отан деген бөлiмдерден тұрады. Оқулық мәтiндерi тусiнiктi, оқушылардың жас ерекшелiктерiне сай деуге ьолады [18]. ғатпен таныстыру негiзiндегi адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру қушылары үшiн ең жоғары бедел иесi – мұғалiм. Оқушылар әр пәннен алатын бiлiмдерiн мұғалiм арқылы қабылдайды. Оқу мен оқытушы ол үшiн бөлiп - жарғысыз нәрсе. Үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi тұрақтанған қалпы бар сала– бастауыш мектеп. Әйтсе де соңғы уақыттарға дейiн бастауыш мектеп балаларды оқу, жазуға, есептеуге ғана үйрететiн, қоршаған орта, қарапайым дүниетанымға жалпы түсiнiктер берiп, тұйық концентр болып саналады. Қазiргi кезде бастауыш мектепте оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары бағдарламаға сай жүргiзiлiп, оқыту, тәрбиелеу, дамытудың жаңа мүмкiндiктерi ашылды. Бүгiнгi күн ұрпақты жан - жақты бiлiм алуын, белсендi, шығармашыл болуын талап етедi. Осыған байланысты оқыту мазмұнын, түрiн, әдiсiн таңдай бiлу қажеттiгi туады. қу-тәрбие жұмысында халықтық педагогиканы пайдалану, ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерiн оқушының жас ерекшелiктерiне қарай пайдалана бiлу мұғалiмнен үлкен бiлiктiлiктi, шеберлiктi талап етедi. өмiрге дайындау, тәрбиелеу жоғарғы орынға қойылады. Бұл ретте дүниетану пәнiнiң маңызы зор. Дүниетану пәнiн оқытуда балалардың табиғат туралы ғылыми көзқарасын қалыптастырып, адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсат етiледi [ 21 ] . ұра қсаты: Қазақ халқының бала тәрбиесiндегi тағылым сөздерi мен өнегелерiнiң маңызын, мазмұнын, түрлерiн игеру, бiлу, өмiрде өз iсiне қолдану. қушыларды 3 топқа бөлiп сабақтың бағытымен таныстырамын. Өткен сабақты бекiту сайыс сабақ арқылы жүргiзiледi. әрмеңке өткiзу. Адамгершiлiк тақырыбына байланысты қандай кiтаптар, кiтапшалар кездестiргенiмiз жайлы мәлiмдеу. Ол кiтаптарды кiтап бұрышына қою [23] . ә) Көкпар ойыны. Дорбадан асық алу арқылы әр топ тиiсiнше сұрақтарға жауап бередi. Сұрақтар төмендегiдей. қа ң жақын досың туралы айт. 2 Туған жер табиғаты туралы не бiлесiң? Өзiңнен кiшкентай балаға қалай көмектесесiң? Үйде гүл өсiресiң бе? Өсiрсең қалай күтесiң? өшеде, автобуста үлкен адамдарға қалай көмектесесiң? қандай мақал-мәтел бiлесiң? Бастауыш сынып оқушыларын сабақ үрдiсiнде ерлiкке, батырлыққа, достыққа тәрбиелеу, адамды құрметтеу сезiмiн қалыптастыруға арналға материалды оқулықтан тауып дәлелдеу (алдын – ала үстелге қойылған бастауыш сынып оқулықтарын пайдаланады. 1-2 сынып “Ана тiлi”, 1-2 сынып “Дүниетану” оқулықтары). қушы шығып, таңдаған оқулығын алып, 5 минутта дайындалып, айтып түсiндiредi. Бұдан әрi сабақты жинақтау, бекiту, бағалау жүргiзiлiп, жаңа сабақ басталады. қтаға қазақтың киiз үйiнiң бейнесi салынған плакат iлiнедi. Онда үйдiң маңдайына үзiктiң етегiн жағалай берiлген тор көзге тақырып жазылуы тиiс. Ал тақырып киiз үйдiң iшiнде берiлген ұлттық салт-дәстүр ерекшелiктерiне байланысты суреттер, карточкалардың мазмұнын табу арқылы бас әрiптерiнен құралады. 1 Ата 3 Абысын 4 Мес 5 Гәкку әнi 6 Ер ғаш 8 Шаңырақ 12 Кереге 13 Алтыбақан қым ққап Ұршық қым ұра” тақырыбы ашылады [36]. өлiм магнитафон тыңдату арқылы жүредi. Халықтың жазу-сызуды бiлмеген, ғылым мен мәдениетiнiң баспаға түспеген дәуiрiнiң өзiнде де өсер ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу отбасының, бүкiл қоғам мүшелерiнiң бiрлесе атқарған iсi болған. Мiне, осы тәрбие жөнiндегi халықтың ой-тұжырымын, тәжiрибесiнiң жиынтығын халық педагогикасы деймiз. қымыздың атадан балаға қалдырған халықтық педагогикасында ғасырлар бойы жинақталған бай тәжiрибесi, бала, ұрпақ, оқушылар арасындағы тәрбие мақсаттары жатыр. ңжылдық тарихы бар қазақ халқы өз ұрпағын өмiрде, отбасында, тұрмыс, тiршiлiкте батылдық пен батырлыққа, әдiлдiк пен адамдыққа, инабат пен iзгiлiкке, иба мен иманға үздiксiз тәрбиелеп отырған. қтың ұлттық салт-дәстүрлерi қаншама уақыт өтсе де өмiрден өшiрiлмей, керiсiнше, қазiргi уақытта қайта жарқырай түскенiн күнделiктi өмiр көрсетiп отыр. Қазақ баласы да қоршаған ортаның iшкi сырларын үлкендерден сұрап, елiктеп, байқап бiлгiсi келген. Адамгершiлiк қасиет, еңбекке, өнерге, тәрбиенiң басқа түрлерiне ойын, той, қонақ, сауық сияқты жерлерде тәрбиелеп, баулып отырған. Қазақта баланы отбасы ғана емес, бүкiл ауыл болып тәрбиелеген. Қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол, Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол” –деп, ұл –қыз тәрбиесiне түгел қатысқан. “Үлкеннiң алдын кесiп өтпе”, “үлкенге сәлемдес”, “аттылының алдын кеспе” деп жолды кеспеуге баулыған. “Ат атандырма”, “сағымды сындырма” “сүйек жасытпа”, “сөз тасыма” деген жүйелi сөз тағы бар.[ 30] қылы тақтаға құлын, қозы, ботаның суреттерi түсiрiледi. Осы арқылы ата-ананың балаға деген мейрiмен, ықыласын түсiндiру, оның қазақтың тұрмыс тiршiлiгiмен астасып жатқандығын айтады. Оқушылар ата-әже, ана мейрiмiн бейнелеп көрсетедi. қ мейрiмiн, шуағын төге отырып, қазақ баланы еңбекке үйреткен, төзiмдiлiк, ептiлiк, шеберлiк, шыншылдық, ар, ұят, әдеп, үлкендi сыйлау секiлдi қасиеттердi ұрпақ зердесiне сiңiре бiлген. қ, бiз деген –көмек”, “Сыйға –сый, сыраға бал”, “Сөзiң тәттi болса, жұмысың қатты болсын” деген мақал –мәтелдер де сол игiлiктi iстерге бастап отырған. “Жақсы сөз –жарым ырыс” екенiн ұқтырған. Қонақтарға тапсырма: Үш санына байланысты халықтың ой –тұжырымдарын еске түсiру. Үш жүз, үш арсыз, үш тоқтам, үш жұрт, үш даусыз, үш көз, үш қуат, үш қадiрсiз, үш ғайып, үш жаман. үре бiледi” Олай болса өмiрге келген әрбiр баланың болашағын алғашқы күн, айларынан бастап қалыптастырған. қазақ iлiм-бiлiмдi үйрете отырып “бiлiм ауысады, ырыс жұғысады” деп, татулыққа, достыққа бiлiмдiлiкке, өнерпаздыққа баули отырып, барлық тағлымды өз отбасынан бастап, мектепке жалғастырған. қушылары не нәрсенi болса да бiлуге құмар, қызыққыш, қолымен ұстап, көзбен көргендi жақсы көредi, сөйтiп барлық зейiнi соған ауады. Алайда бұл аталған қасиеттер өзiнен-өзi қалыптаспайды. Бiлiм беруде қазақи ұлттық ерекшелiктерiмiздi кеңiнен қолдану арқылы оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру жөнiнде арнаулы, нысаналы жұмыстың қажеттiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр. Ол жұмыстың әдiстемелiгiн әзiрлеу мен тәжiрибелiк – педагогикалық жұмыстың әсерлiлiгiн тексеру үшiн мынадай мiндеттердi орындау қажет деп бiлемiз: Қазақ этнопедагогикасының мазмұны арқылы адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру үлгiсiн анықтау. әжiрибелiк-педагогикалық жұмыстың барлық кезеңдерiнде оқушылардың адамгершiлiк сезiмiн қалыптастыру қарқынын қадағалау. қушылардың адамгершiлiгiн қалыптастыру қазақ этнопедагаогикасының мазмұнына негiзделуi тиiс; ұлттық құндылықтарға бағдарлау; Қазақ халқының мәдениетi мен дәстүрлерiн бағалайтын көзқарас туғызу; ғарыда айтылғандарды ескере отырып, тәжрибелiк – педагогикалық жұмыс мынадай бағыттарда жүргiзiлдi қушылардың оқудағы қызметiн халықтық педагогиканың құралдарын пайдалана отырып ұйымдастыру -Оқушылардың дүниетану пәнiнде гуманитарлық танымын кеңейту қсатында қазiргi бiлiм беру технологияларын қолдану әрбие жөнiнде сыныптан тыс жұмыс ұйымдастыру. - қазақтың ұлттық мәдениетiне деген көзқарас қалыптастыру. Отанға деген ой-өрiсiн, ынтасын қалыптастыру; қ мұражайлар ұйымдастыруға көмектесу, қазқатың ұлы адамдары, туған өлке тарихын тану. өз мемлекетi үшiн мақтаныш сезiмiн дамыту; Қазақ халқының мәдениетiн мақтан етуге үйрету; қушыларды ұлттық рух, адамгершiлiк сезiм қалыптастыру; қу-тәрбиесiнде халықтық педагогиканың тәлiм-тәрбиесiн қолданып, оның оқушыларға бiлiм мен тәрбие берудегi пайдасын жүзеге асыру әрбiр ұстаз шеберлiгiне байланысты. Халықтық педагогика экспериментiн пайдаланып, оқушылар бойына адамгершiлiк қасиеттерiн сiңiрудiң тиiмдiлiгiн мына кестден көруiмiзге болады. үниетану сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда халықтық педагогиканы пайдалану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, бiлiмдi қабылдауға барынша қолайлы ықпалын тигiзедi. ған бiлiмдерiн күнделiктi тұрмыста пайдаланып, өмiр тәрбиесiнде iске асыру. Ұлттық саналығын, этномәдениетiн дамытады [38,37]. Ұрпақ тәрбиесiне қатысты ежелден келе жатқан халықтық әдiстерiнiң бiрi – балаға ақыл-өсиет айту және сөз арқылы баланың көзiн жеткiзе отырып, сенiмiн арттыру. Бұл әдiстi мақал-мәтелден, нақыл сөздерден, ырымдар мен тыйым салу сөздерiнен айқын көрiнiс тапқан. Өмiрден көргенi мен түйгенi мол, бiлiктi адамдардың ақыл-өсиетiн оқушының санасына сiңiрiп, үлкен ой салған. өздерi баланы ағаттық жасаудан, түрлi қауiп-қатерден сақтандырып, адамгершiлiкке жетелейдi. Мәселен, халқымыз «көктi жұлма; құстың ұясын, құмырсқаның илеуiн бұзба; жалғыз ағашты жұлма; малды теппе; ақты төкпе; төгiлген сүттi аяқпен баспа; т. б.» көптеген мысалдар келтiре кетуге болады 47,16. қушылардың жақсы дәстүрлердi сыйлай бiлуге, әдемi де жүйрiк сөйлеуге, ата-салтын үлгi етуге тәрбиелеу мақсатында, сабақтарда шешендер мен билердiң, ұлы адамдардың ұлағатты сөздерiне үлкен мән берiлiп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзiлетiнi сөзсiз. Ұлылардан қалған ұлы сөздердiң де оқушыларда адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруға көп пайдасы бар екенiн мынадан көруге болады: ң судай бол, әрiн шыдап көтерген. қсы болсаң, жердей бол, әрiн шыдап көтерген. ғана iске көп рақмет айт [ 55 ] . қсы қылық адамға ас пен киiм; дос табу оңай, сақтау қиын; достарың көп болса да, аз деп бiл. ң басшысы –ақыл, Жетекшiсi – талап, қ, Қорғаушысы – сабыр, Қорғанышы –мiнез, ң қымбаттысы –ар. ғынан ардақтысы - өмiр. Қорыта айтқанда, оқушы бiткеннiң барлығы дерлiк мектеп қабырғасында ұстаздардан тәлiм алады. Егер бiздiң ұстаздарымыз әрбiр сабақты жоғары сапалы, тиiмдi етiп өткiзсе, жас ұрпақ тәрбиелеп өсiру iсiнде кемшiлiк аз болар едi. Әрбiр сабақ, тәрбиелiк жұмыс ғылыми негiзде ұстамды, жан-жақты танымды жүргiзiлсе рухани әсерлi болады. Демек, әр сабақ тәрбиелiк бағыттан бөлiнбей қатар жүргiзiлуi қажет. Ғалым-психолог Блумның пiкiрiне сүйенсек «7-8 жасқа дейiн өсiп келе жатқан баланың жеке қасиеттерiнiң 70 пайызына дейiн қалыптасады» дейдi. Мiне, осы кез баланың бiлiм алатын, бiлiм алу арқылы дамитын кезеңi. Бұл кезде алған алған бiлiм оның бүкiл өмiрiнде қалатыны белгiлi. Осы кездегi қаланған тәрбие адамгершiлiктiң негiзiн қалайды. Содықтан осы кезден оқушы бойына жақсы және жаман қасиеттердi қалыптастыра оқыту керек. үниетану сабақтарында 2-сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруға бағытталған эксперимент жұмысының мазмұны мен нәтижесi үниетану пәнiнде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруға бағытталған тәжiрибе-эксперимент жұмысы М. Горький атындағы орта бiлiм беретiн мектептiң 2-шi сыныптарында жүргiзiлдi. қылау тобы ретiнде тiркелдi. әжiрибе-эксперимент жұмысы бiр-бiрiмен өзара байланысқан үш кезеңнен тұрды: даярлық кезең, негiзгi кезең, қорытынды кезең. Тәжiрибе-педагогикалық жұмыста аталған кезеңдердi белгiлеу негiзiне П. Я. Гальперин және Н. Ф. Талызинаның ойлау әрекеттерiн сатылы қалыптастыру теориясы алынды. қ қезең: ғы дүниетану пәнiнде адамгершiлiк мәдениеттi қалыптастыруға оқушыларды дайындаумен сипатталды. ұл кезеңнiң мiндеттерi: қушылардың дүниетану пнiндегi мәтiндердiң тәрбиелiк мәнiне көп көңiл бөлгiзу, өздiктерiнен мәтiннiң тәрбиелiк идеясын анықтауға үйрету. әдениетiн қалыптастыруға бағытталған әр тақырып бойынша этикалық әңгiмелермен таныстыру. ң қушылардың дүниетану пәнi бойынша адамгершiлiк мәдениеттерiн қалыптастыру бағдарламасын құру және оқу үрдiсiне енгiзумен айқындалды. ұл кезеңде төмендегiдей мiндеттердi шешуге бағыттылады: қушылардың дүниетану пәнiнде адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын анықтау; қушылардың дүниетану пәнi бойынша адамгершiлiк мәдениеттерiн қалыптастыру бағдарламасын негiзге алып, сабақтар өткiзу. Қорытынды кезең қсаты: Дүниетану пәнiнде оқушылардың адамгершiлiк мәдениеттерiн қалыптастырудың жүйелi жүргiзiлуiнiң оқушының жалпы тәрбиелiк деңгейiне әсерiн дәлелдеу. ұл кезеңнiң мiндеттерi: қушыларының адамгершiлiк мәдениет деңгейiмен бақылау тобы оқушыларының адамгершiлiк мәдениет деңгейiн салыстыру, қорытынды шығару. Ұсынылып отырған адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру бағдарламасының тиiмдiлiгiн дәлелдеу. үниетану пәнiнде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiнiң төмендегiдей қалыптасу көрсеткiштерiн зерттеу жұмысымыздың негiзiне аламыз: қушылардың тiршiлiк атаулыны сүйе бiлу мәдениетi; қушыларың табиғатты қорғау қажеттiлiктерiн сезiне бiлуi; ға қамқорлық жасай бiлуi; 4 Оқушылардың өзара көмекке келе бiлу мәдениетi; қушылардың барлық жағдайда әдiл бола бiлуi; қ қатынас мәдениетiнiң болуы ; ңбексүйгiштiк мәдениетiнiң болуы. өрсеткiштерге сай адамгершiлiк мәдениетiнiң деңгейлерi және оның диагностикалық белгiлерi анықталды. қушылардың адамгершiлiк мәдениетi деңгейiнiң диагностикалық белгiлерi әдениет деңгейi Диагностикалық белгiлерi ғары деңгей қушылардың бойында адамгершiлiк мәдениетi қалыптасқан. Тiршiлiк атауына сүйiспеншiлiкпен қарайды. Үлкендi сыйлай, кiшiге iзет ете бiледi. Жолдасық, достық қарым-қатынас мәдениетi жақсы дамыған. Адамгершiлiк мәдениетiне байланысты тақырыпты жақсы түсiнедi, негiзгi ұғымдарға, анықтамаларға сипаттама берiп, дәлелдей бiледi. Өздiгiнен бақылау жүргiзе алады. Ұғымдарды байланыстыра алады. ңғы деңгей өрсеткiштер орта деңгейде қалыптасқан. Оқушылар табиғатты қорғау қажеттiгiн бiледi, дегенмен маңыздылығын түсiнбейдi. Адамгершiлiк тәрбиесiне қатысты тақырыпты орташа түсiнедi, мұғалiмнен көмек күтедi, әсiресе ұғымдар арасында байланыстарды табуда қиналады. Өздiгiнен бақылау жүргiзе алады. Төменгi деңгей Оқушыларда адамгершiлiк мәдениетi төмен дрежеде қалыптасқан. Табиғатты аялай бiлмейдi. Жан-жануарға қатыгездiкпен қарайды. Сыныптағы оқушылармен жолдастық қатынасы ауыр. Өзiмшiл. әжiрибе-эксперимент жұмысының алғашқы сатысында оқушылардың дүниетану пәнiнде адамгершiлiк мәдениетiнiң қалыптасуының алғашқы деңгейiн анықтау үшiн ауызша сұрақ-жауап арқылы эксперимент және бақылау топтарынан тестiлер алынды. Мұндай бақылау оқушылардың жеке даралық қасиеттерiн анықтауға, тұлғалық мiнездеме алуға, оқушылардың оқу пәндерiне қатынасын анықтауға мүмкiндiк бердi. Бұл тестiлеу балалардың бойында адамгершiлiк құндылық бағдарларының қалыптасу деңгейiн айқындау үшiн пайдаланылады. Тест сұрақтары төмендегiдей: Үлкендi сыйлау қандай әрекетке жатады? әдет ә) әдет-ғұрып б) дәстүр. Ұлттық намыс қай рәсiмге жатады? қайырымдылық ә) әдептiлiк ған ең жақын кiм? ә) аға қай дәстүрге жатады? ә) тыйым өрсетедi? а) рәсiм ә) рәмiз өн-жоралғы. Үлкенге сәлемдесу қай рәсiмге жатады? ә) салауаттылық б) үнемдiлiк. үш негiздiң қайсысы өмiрге бiрiншi керек? ә) еңбек қ. қ туралы мақалдарды аяқта а) Бiрлiгi жоқ ел тозады, .... ә) Алтау ала болса, .... өртеу түгел болса,... Үш дос» жануарды анықта а) түлкi, қоян, қасқыр ә) аю, жолбарыс, борсық б) суыр, архар, шақшақай. ғы бiр баланы барлығы мазақ қылады. Ал сен не iстер едiң? ңенi бiлмегендей боласың ә) достарыңмен бiрге мазақ қыласың ңның табалауынан қорықпастан, осы баламен достасасың ңды қандай қасиеттерiне қарай бағалайсың ә) мақтаншақ өсекшi ң пайдасы қандай? өп жейдi, су iшедi ә) ет, сүт, жүн, терi бередi ң пайдасы жоқ қар – Алтынайдың ағасы. Алтынай-Арманның шешесi. Арман Асқарға кiм болып келедi? ғасы ә) немересi ғашысы қсыдан – үйрен, жаманнан -....» мақалды аяқта ә) үлгi ал қайдан пайда болады? ә) ұйқышылдықтан әртiпсiздiктен ә; 6-ә; 7-б, 8-а Бiрлiгi күштi ел озады. ә-Ауыздағы кетедi, төбедегi келедi, 9-б, 10-б, 11-а, 12-ә, 13-б, 14-а, 15-б. әлiметтерiн талдау эксперимент және бақылау топ оқушыларының дүниетануға қатысты адамгершiлiк мәдениет деңгейлерi салыстырмалы түрде шамалас денгейде екенi анықталды. Оны төмендегiдей суреттен көруге болады. 3. Қоршаған ортаны қорғау ң ғасырлар бойғы барлық жануарлар дүниесi мен адамзат баласы үшiн тiршiлiк негiзi – таза ауа. Ол тек өсiмдiктер дүниесiнен бөлiнiп шығатын оттегi. Бiздi қоршаған тропосфералық ауа қабатының 20,9% осы оттегiден тұрады, ол тұрақты ең қажеттi газдың бiрi. Су оттегiн бөлiп шығаратын негiзгi жасыл фабрика – көпжылдық ағаштар. Қазақстан аумағының 3,8 %-ын орманды жер алып жатыр. «Қазақстан - 2030» стратегиясында бұл көрсеткiштi 5,1 %-ға дейiн көтеру жоспарланған. ң орман қоры аумағында 2257 орман өртi орын алды. Бұл өрттердiң 70 %-ы отты дұрыс пайдаланбаудың салдарынан болған. Өрт 4 млн. текше метрге жуық ағашты жойды. Ірi орман өрттерi Шығыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Алматы облыстарында болды. ң гектар орман алқабында зиянкестер мен ағаш аурулары анықталды. Ең iрi орманды аумақтар – Шығыс Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заңын бұзушыларға қарсы 500 iс тiркелдi. Қазақстан солтүстiгiнде өзендi жағалай өскен ормандары мен оңтүстiгiндегi тоғайлары жеке-жеке алқаптар болып есептеледi. қ таулы жерлердегi ормандардың топырақ пен су қорғауға тигiзетiн әсерi көп. Олардың арқасында тау бөктерлерiнiң шымы қалпында сақталып, су ағысы бiркелкi мөлшерде реттелiп отырады. Қазақстандағы орманның жалпы көлемi «Қазорман» шаруашылығының мәлiметi бойынша 1998 жылы 24568,4 мың гектар болды. ңғы жылдары орман шаруашылығын қаржыландырудың қысқаруынан, орманды күтiп ұстаудың жағдайы күрт төмендеп кеттi. 1997 жылдың 10-шы айында iрi өрттен 170 мың гектардан астам орман өртендi. Мысалы, Баянауыл ұлттық бағының ерекше қорғалатын аумағының 12,1 гектары өртенiп кеткен. қылау қызметiнiң қысқаруынан және қазiргi техниканың көптеген орман қорғау кәсiпорындарында iс жүзiнде жоқтығынан зиянкестер ошағы мен орман аурулары көбейiп барады. ң азып-тозуы антропогендiк және табиғи факторлардан туындайды. Мысалы, Қызылқұм шөлейт даласын суаруға Сырдариядан су алуға байланысты жер асты суларының деңгейi төмендеп, бұталы ағаш өсiмдiктерiнiң жағдайы нашарлап, бұл жер сексеуiл өсiруге жарамсыз болып қалды. Малды жөнсiз бағудан шөлейттегi орман едәуiр зардап шектi. Далалық орман, ең алдымен аса бағалы қарағайлы орман ретсiз кесуден таусылған. Өзендердiң реттелiп тежелуiнен және өрттен тоғай қатты азып-тозып кеттi. Оның iшiнде сирек кездесетiн биогеоценоз – тораңғы да таусылып бiттi. Сондықтан Шардара ауданында соңғы онжылдықта осы тұқымның 30 %-ын маңызы шамалы шеңгел тобы ауыстырған. Жоғары табиғи таулы жердегi ерекшелiгiне қарай тау орманы өрттен көп зардап шектi. қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу процестерi орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнiнде шұғыл және кесiмдi шараларды қаблдауды талап етедi. қабылданған жаңа Орман кодексi Қазақстан Республикасының құқықтық және экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды жүргiзуге ынталандыруды белгiлi шамада арттырды. қ шаруашылық маңызы бойынша Қазақстан ормандарын үш топқа бөлуге болады. қа жататын ормандар 18,7 миллион гектарды алып жатыр. Бұларға егiстiк қорғауға орналған, топырақ қорғау, су қорғауға арналған орман алқаптары, қалалар мен өндiрiс орындарының айналасындағы, курорттық ормандар, өзендер, тас жол, темiр жол жиегiндегi және мемлекеттiк қорықтардың ормандары жатады. Бұл ормандарды кесуге тыйым салынған. Тек күтiпбаптау, тазалық және орманды қалпына келтiру кезiндегi кесулер ғана жүргiзiледi. Бiрiншi топқа жататын ормандарды қорғауда оларды тиiмдi пайдалану мен өсiрудiң маңызы зор. Қазақстан ормандарының басым көпшiлiгi – Тянь-Шаньнiң таулы ормандары, Ертiс маңындағы таспалы тоғай, Қазақстан қатпарлы өлкесiнiң қарағайлы-қайыңды ормандары, Солтүстiк Қазақстанның қайыңды ормандары, тоғайлар мен сексеуiл ормандары. қа су қорғауына алынған ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердiң орындары жатады. Бiрақ ағашты кесу мөлшерi жылдық өсiмге сәйкес анықталады. Қазақстанда бұл топқа 591 мың гектар жердi алып жатқан Шығыс Қазақстан облысының жерлерi жатады. Үшiншi топқа орманды жерлерде орналасқан барлық ормандар кiредi. Бұл жерлерде өндiрiстiк орман дайындау жұмыстары жүргiзiледi. Республикамызда оларға Кендi Алтайдың таулы ормандары, Шығыс Қазақстан облысында – 1,5 миллион гектар жердi алып жатқан ормандар кiредi. Сексеуiлдiң үлесiне барлық ормандардың аумағының 50 % сәйкес келгенмен, олардағы ағаш қоры бар болғаны 2,1 % ғана. Бағалы қылқанжапырақты ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертiс маңындағы таспалы тоғай мен Қазақстанның қатпарлы өлкесiнде өседi. ғаш қоры мен көлемi бойынша Шығыс Қазақстанның қылқанжапырақты ормандары бiрiншi орында. Олар самырсын, шырша, кедр ағаштарынан тұрады. Екiншi орында шоқ қарағайлы ормандар, үшiншi орында – Тянь-Шань шыршасынан тұратын таулы ормандар тұр. ғының ғылыми-зерттеу институтының есептеулерi бойынша Қазақстанның облыстарында болашақ қорғаныштық ормандар отырғызу қажет. үстiк Қазақстан облысында ормандарды егiстiк жерлердiң көлемiнен 1,6 %-ға жеткiзу, Павлодарда – 4,0 %, Ақмолада – 3,8 %, Ақтөбеде – 3,9 % жеткiзу жобаланған. қорғайтын ормандардың көлемiн солтүстiк және батыс облыстарда 3,3 %-ға дейiн көтеру керек. ңтүстiктiң суармалы егiстiк жерлерi мен оңтүстiк шығыста орман белдеуiне 3,5 %-ды жер берiлуi қажет. Қазақстанның егiстiк қорғауға арналған орман белдеуiн 3 %-ға дейiн жеткiзу көзделiп отыр. Қазiргi кездегi табиғи және жасанды ормандар 3,6 % құрайды. Республиканың жалпы орманын шамамен 6-7 %-ға дейiн жеткiзу жоспарланып отыр. Бұл экологиялық тұрғыдан негiзделген. Республиканың орман өсiру жұмысын тек белгiлi бiр экологиялық шектеулi мөлшерде және бұрын орман өскен жерлерде жүргiзу қажет. қ нәрсенiң өз орны болады: су көп жерлерде – орман мен шалғындық, құрғақ жерлерде – даланың шөптес өсiмдiктерi басым. Далалы жерлерде орман отырғызу тәжiрибесi оның тиiмсiз екенiн көрсеттi. Бұл ағаштар он бес – жиырма жасқа жеткенде өздiгiнен кеуiп кетедi. Олай болса, адам экология заңдарын танып бiлуi, дұрыс пайдалануы қажет. Өйткенi ешкiм бұл заңды өзгерте алмайды. Әлi де болса, Қазақстанның ормандарының экологиясы толық зерттелмеген. Болашақтағы орман өсiру мен қалпына келтiрудi экологиялық тұрғыдан қарау керек. ұрып жатқан Қарағанды қаласының кейбiр көшелерiндегi жиырма – отыз жалдан берi жайқалып өсiп тұрған ағаштарымызды ортан белiнен аралап кесiп, жапырақсыз қалдырып жатырмыз. Ол - өзiмiзге өзiмiздiң жасаған қиянаттың бiрi. Отыз-қырық жыл бойы өскен бiр түп ағаш он адамға бiр жыл бойы дем алатын оттегiн бөлiп шығаратыны белгiлi. Бiр автокөлiк бiр мың шақырым жүрiп өткенде бiр адамның бiр жыл бойы дем алатын оттегiн жағатындығы анықталды. Сонда қаламыздың эстетикалық көркемдiк жағын әсемдеумен қоса, жылдан-жылға көбейiп келе жатқан автокөлiктерден бөлiнiп шыққан көмiрқышқыл газын жұтып, оны оттегiне, яғни таза ауаға айналдырып отырған жайқалған желектердiң көлденеңiнен кесiлiп қалған қысқа ғұмыры адамзат баласының қайсысын болсын толғандырады. ғай, көкмайса шабындықтарды қалпына келтiру жағдайы әлi де болса баяу жүрiп жатыр. Табиғатты қорғау басшылықтары қоршаған ортаның ластануына мән бермейдi. Қаламыздың орталық базарларындағы барлық қоқыстарды, қағаз қалдықтарын өртеу адам тынысын тарылтып, еркiн дем алуына кедергi келтiрiп отыр. Ондай көк түтiн адамның тыныс органдарының iсiк ауруына әкелiп соқтыруы да мүмкiн. Қала iшiнiң таза ауасы мол болуы үшiн қала көлiктерi электр қуатымен жүретiн трамвай мен троллейбустарға көшiрiлсе, өте жақсы болар едi. ғы әр аудан орталықтарымен жалғасатын күре жолдардың екi жақ беткейi жаз бойы өртенiп жосылған көк түтiн мен қара күйеге малынып жатады. Оған тыйым салып, қалай өртенiп жатқанына көңiл бөлетiн ешбiр жан жоқ. Сонда облысымыздағы табиғат қорғаумен айналысатын адамдар қайда қарап отыр деген сұрақ туады. қ жерлерде, ауыл маңында, шабындық өлкелерде жас ағашты ормандарда басталған өрт екi-үш тәулiк бойы жанып жатады. Оған ауыл адамдарының шамасы келмейтiн уақыттары да бар. Сондықтан олар аудан орталығынан, облыстан көмек сұрайды. Ол көмек жеткенше талай жердiң шөбi, орманы «қызыл тажалдың» құрбаны болып кетедi. Одан бөлiнген қаншама улы көмiрқышқыл газы түгелдей атмосферадағы озон қабатының жұқаруына әсер етедi. Озон қабатының жұқаруы салдарынан әлемдегi атмосераның жылынып кету қаупi бүгiнгi таңдағы ең елеулi мәселелердiң бiрi болып отыр. өз соңында айтарымыз, табиғат ресурстарын тиiмдi пайдалануды ұйымдастыру үшiн экономикалық критерийге негiзделген кешендi тәсiл қажет. Жердiң сұлулығы мен байлығын қорғауды жан-тәнiмен жақтайтын адамдар мен табиғатты кешендi пайдалану идеясын өмiрге енгiзу мен айналысатын мамандардың арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Бұл айырмашылық кәдiмгi «iстегiм келедi» мен «қолдан келедi» деген сөздердiң айырмашылығындай. Бүкiл адамзат баласы болып қоршаған ортаның экологиялық тазалығына бiр мезгiл көңiл бөлсе, өзiмiздiң Жер – Анамыздың алдындағы үлкен парыздың орындалғаны болар едi. ҚОРЫТЫНДЫ ңғы кездерi елiмiздiң қоғамдық өмiрiндегi елеулi өзгiрiстердiң бiрi бiлiм беру саласындағы жүргiзiлiп жатқан реформалар екенi белгiлi. Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан халқының бiлiмi мен әл-ауқатын арттыруға, жас ұрпақтың рухани адамгершiлiгiн яғни табиғатты корғай бiлу, аялай бiлу қасиеттерiн жетiлдiру мәселелерiне тың көзқарастардың қажеттiгiне басты назар аударған. қтан да, ұрпақ тәрбиесiндегi көкейтестi мәселелердiң бiрi – жетiлген, адамгершiлiк мәдениетi қалыптасқан жеке тұлға тәрбиелеу. үздiксiз бiлiм беру жүйесiнiң алғашқы сатысы ретiнде өзiнiң белгiлi қызметiн атқарады. қушыларының бойында жалпы адамгершiлiк қалыптармен гуманистiк, моральдық, қайырымдылық, iзгiлiк, өзара түсiнушiлiк, iзеттiлiк, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, сыпайылық тәрiздi қасиеттердi сiңiрiп, олардың өзара қарым-қатынас мәдениетi мен қоршаған ортамен қарым-қатынасына мән беруiмiз керек. Осыларды ескере отырып, бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнiнде адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды және әр сабақпен ұштастыру, бастауыш мектеп мұғалiмiнен iзденiстердi талап етедi. Өйткенi оқу мен тәрбие тығыз байланысты екенi баршамызға мәлiм. Бастауыш сынып оқушыларын сабақ барысында тәрбиелеудiң - өзiндiк ерекшелiктерi бар, күрделi үрдiс. Оқу үрдiсiндегi тәрбие мiндетiн iске асырудағы қиындықтың бiрi сыныптағы оқушылардың адамгершiлiк түсiнiктерiнiң әр түрлi болуында және де тәрбие күрделi үрдiс болғандықтан, бiр сабақта баланы адалдыққа, қайырымдылыққа, батылдыққа, шындыққа тәрбиелеу мүмкiн емес. қорытынды жасауға болады: бастауыш және орта бiлiм жүйесiнде адамгершiлiк мәдениетiнiң негiзгi мәселелерiн басым бағытта оқып-үйрену әлi күнге дейiн педагогика ғылымының және бiлiм берудiң қазақстандық тәжiрибесiнде өте аз, жоққа тән. Осыған орай мен зерттеу нысанасына сүйене отырып оқыту барысында адамгершiлiк-рухани негiздерiн қалыптастырудың мәселелiк-бағдарлы мiндеттерiн оқып-үйренуге болады деп ойлаймын. қыту мен тәрбиелеу және оқушылардың даму жоспарларын қолдау психопедагогикалық қана емес, адамгершiлiк-этикалық және рухани-адамгершiлiк ұстаным болып табылады. ңгеру, техникасы мен технологиясын iске қосу, бiлiк пен дағдыны игеру бастауыш сынып оқушыларының ерекшелiктерiн дамыту үшiн қосымша сыныптан тыс жағдайды жасауды қажет етедi. ұл көрсетiлген мiндеттердi бiр мезгiлде шешу бiлiм беру мәдениетiнiң маңызды бiр бөлiгi ретiнде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетi бiлiмiнiң үйлесiмдi қалыптасуына, сапалық және сандық өсуiне мүмкiндiк бередi. қушы мектепке бiлiм алуға келiп, сабақ барысында олар еңбек етуге, қайырымдылыққа, адалдыққа тәрбиеленедi. Қорыта келгенде, сабақ үрдiсiндегi оқушының тұлғалық қасиетiн тәрбиелеуде мынадай ерекшелiктердi ескеруiмiз керек: қушының ақыл-ой мәдениетiн дамыту; қушының адамгершiлiк-имандылық құндылығын қалыптастыру; қушы мен мұғалiмнiң қарым-қатынасы арқылы оқушы дүниетанымы қалыптасып, баланың ақыл-парасаты толысып, еңбекке, рухани-адамгершiлiк деңгейi бiртiндеп дамитынын ескеру; қ тақырыбына жай ұлттық педагогика элементтерiн оқушының адамгершiлiгiн арттыруға тиiмдiлiгiн көрсету. қ жұмысты жазу барысында бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруда тиiмдi әдiс-тәсiлдердi анықталды. Яғни ұлттық әдет-ғұрып, қазақи қасеттерiмiздi бойына сiңiрген ұрпақтың адамгершiлiк қасиеттерi зор деуге болады. қ жұмыстың І-тарауында педагогика-психологиялық әдебиеттердi зерттеп адамгершiлiк мәдениетi жайлы ғалымдар ой-пiкiрiн талдадым. ІІ-тарауда озат мұғалiмдердiң iс-тәжiрибесiн зерттеп дүниетану сабағында оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру үрдiсiнде ұлттық педагогика элементтерiн қолдану тиiмдiлiгiн анықтадым. 2-сыныпта эксперимент жұмысы жүргiзiлдi. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ғаттанудан сабақ беру методикасы/ В. П. Горащенко– А.: Просвещение, 1977 – 39 б. ұмабаев М. Педагогика / М. Жұмабаев– А.: Рауан, 1993 Ә. Қазақстан 2030/ Назарбаев Н.Ә. – А.: 1997 ғаттануды оқыту және балап тәрбиесi: - А.: Мектеп, 1985 Қоянбаев Ж. Б Педагогика / Ж. Б Қоянбаев– Астана.:1998 17 Жалпы бiлiм беретiн мектептiң оқу бағдарламасы / 1-4 сыныптар/. – А.: 1997