Воспитание в трудах С. Т. Шацкого
Старажытныя жыхары на тэрыторыi Беларусь Жыццё ва умовах першабытнага ладу.
Першыя людзi на тэрыторыi Беларусi з'явiлiся 100-35 тыс. гадоу назад. Пауночная частка Беларусi тады была накрыта ле-давiком. Поудзень, свабодны ад iльду напамшау халодную тундру. Тут абiталi буйныя жывёлы маманты, шарсщстыя насарогi, алеш. Першы чалавек -- неандэрталец палявау на ix, займауся збiральнщтвам, рыбалоуствам. Сляды першага чалавека знойдзены каля вёсак Абiдавiчы Быхаускага раёна. Свяцiлавiчы Веткаускага раёна. Тут выяулены масiуныя адшчэпы крэменю. Адшчэпы выка-рыстоувалiся першабытным чалавекам для вырабу прылад працы. Спачатку чалавек жыу першабытным статкам, каля 35 тыс. гадоу назад адбыуся пераход да родавай абшчыны. На чале яе стану ста-рэйшына - самы вопытны член роду.
3 цягам часу клiмат пацяплеу. Людзi ужо больш часу за-трымлiвалiся на адным месцы. Да перыяда 26-23 тыс. гадоу назад адносяцца першыя стаянкi на тэрыторыi Беларусi, тэта: в. Юравiчы Калшкавiчскага раёна на Прыпяцi i в. Бердыж Чачэрска-га раёна на беразе Сожа. Тут знойдзены вогшшчы, косцi буйных жывёл -- мамантау, першабытнага быка, рэшткi паглыбленых у •зямлю жыллёвых памяшканняу. Жыхары першых стаянак - кра-маньёнцы карысталшя крамянёвымi прыладамi працы, сярод ix скрабкi, наканечнiкi,нажы. Гаспадарка, як i раней была спажы-вецкай (прысвойваючай), калi чалавек брау ад прыроды усе у гато-вым выглядзе. На Беларусi так было амаль да пачатку бронзавага веку.
22-14 тыс. гадоу назад адбылося асаблiва моцнае пахаладан-не. Назiраецца перарыу у засяленнi Беларусi. Апошнi ледавiк ад-ступiу з тэрыторыi краiны 14-12 тыс. гадоу назад. Сталi расцi лясы, пашырауся жывёльны свет. Прыродныя багаццi прываблiвалi старажытных людзей. У трэцi раз рабiу чалавек спробу рассялiцца па далшах Дняпра, Сожа, Прыпяцi. Нарэшце уся тэрыторыя была заселена плямёнамi паляушчых, рыбаловау i збiральнiкау. Удаска-нальваюцца прылады працы. Чалавек навучыуся вырабляць з ка-меню шлiфавальныя тапары, авалодау ганчарнай справай, зручнай прыладай стау лук i стрэлы. Роды аб'ядноуваюцца у плямёны. У канцы палеалiту плямёны пераходзяць да аседлага жыцця, пачы-наюць займацца жывёлагадоуляй i прымiтыуным земляробствам.
У бронзавым веку (4-2,7 тыс. гадоу назад) жывёлагадоуля становiцца вядучай галiной гаспадаркi. У жалезным веку (2 тыс. гадоу назад) на тэрыторыi Беларусi узшкае ворыунае земляробства. Такiм чынам, адбыуся пераход ад спажывецкай гаспадаркi да вы-творчай. Цяпер у родавай абшчыне кожная сям'я займаецца сваей гаспадаркап, - радавая абшчына ператвараецца у суседскую, чле-Кы якой Не звязаны сваяцкiмi адносшамi. На змену мацярынскаму роду прыходзщь бацькоускi, - патрыярхат. У жалезным веку -апоштм перыядзе першабытнага ладу •- Беларусь засялялi некалькi вялiкiх труп плямён, самыя вядомыя з ix Мiлаградская i Зарубшецкая.
3 наступлением жалезнага веку удасканальваюцца прылады працы, узнiкае маёмасная няроунасць i адбываецца паступовы пераход ад першабытнага да класавага грамадства.
Становiшча у Бeларусi у гады пeршай сусвстнай вайны.
Абвастрэнне супярэчнасцей памiж блокамi капiталiстычных дзяржау - Tраiстым саюзам i Антантай прывяло да пачатку першай сусветнай вайны 1 жнiуня 1914 года.
У першыя днi вайны на Беларусi прайшлi манiфестацыi у падтрымку вайны, збор сродкау на «абарону айчыны». Мiкалаю II пры наведаннi у кастрычшку 1914 г. Мiнская дэлегацыя дваранскай i грамадскай думы перадала 30 тыс. рублёу на «патрэбы вайны». БСГ i «Наша нiва» асудзiлi вайну.
Bаенныя дзеяннi на Беларусi пачалiся у жнiунi 1915 г. Па яе тэрыторыi прайшоу Заходны фронт. Стаука Вярхоунага Галоунакамандуючага унаходзiлася у Барапавшах. Калi нямсцкiя войскi прарвалi фронт у расне Свянцян, яна была пераведзена у Магiлёу. Руская армiя спьпила наступление немцау у кастрычнiку 1915 г. па лiнii Дзвiнск-Паставы-Баранавiчы-Пiнск. Спроба рускай армii у сакавiку 1916 г. прарваць фронт у р-не воз. Нарач за-кончылася безвынiкова.
скарачэнне сельскагаспадарчай i прамыслоBaй вытворчасцi. Разруха транспарта.
На неакупiраванай тэрыторыi Беларусi знаходзiлiся тысячы бежанцау. Шмат iх гiнула ад голаду, эпiдэмiй. Жыхары прыфрантавых паветау выконвалi цяжкiя павiннасцi: рамантавалi i будавалi дарогi, маеты, капалi акопы.
Усе гэта, а таксама мабiлiзацыя у Рускую армiю працаздольных мужчын, прывяло да глыбокага заняпаду эканомiкi Беларусi. Скарацiлiся пасяуныя плошчы, пагалоуе жывёлы, прмысловая вытворчасць.
Такiм чынам, першая сусветная вайна намнога пагоршыла эканамiчнае становiшча Беларусi i прынесла людскiя страты.
Беларускiя зeмлi у X - XIII ст. Гаспадарчаe i грамадзянскае развiццё
У X - XIII ст. на беларускiх землях усталявауся феадальны лад. Князь i яго дружынiкi актыуна захоплiвалi абшчынныя землi i ператваралi ix у сваю феадальную уласнасць. Свабодных сялян-абшчыншкау прымушалi выконвацъ павiннасцi. Першым кроkам у закабаленнi сялян было «палюддзе», калi князь са сваей дружьшай з'яуляуся у паселiшчах i патрабавау ад жыхароу данiну. данiна - гэта натуральна падатак (футра, мед, збожжа i т. д.).
Да XII ст. на беларускiх землях iснавала 3 гасп. уклады:
1) першабытнаабшчынны, якi сыходзiу з гiстарычнай арэны;
2) рабауладзельнiцкi, якi не атрымау значнага развщця ва усходнiх славян;
8) новы феадальны, якi нараджауся i стау пануючым з XIII ст.
3 нараджзттнем феадальных адносiн узнiклi сядзiбы феадaлау, з'явiлiся княжацкiя i баярскiя сёлы-паселiшчы, у якiх жылi сяляне, якiя займалiся сельскай гаспадаркай, земляробствам i жывёлагадоуляй. Асноунымi прыладамi працы былi саха i рала. Асноунымi сельскагаспадарчымi культурамi жыта, проса,
пшанiца. Пiсьмовыя крынiцы XI - XII ст. вызначаюць некалькi катэгорыi залежных сялян - чэлядзь, смерды, халопы, закупы.
Гарады вялi гандаль памiж сабой i з замежнымi краiнамi. Асаблiвасцю беларускiх гарадоу было: адсутнасць цэхау рамеснiкау i гiльды купцоу. Самы старажытны беларускi горад Полацк 862 г)- Датай заснавання Мiнска лiчыцца 1067 г. У гарадах таксама iснавала маёмасная няроунасць.
Такiм чынам, гаспадарчае развiццё у беларускiх землях у X - XIV ст. прывяло да змяненняу грамадскага ладу. Узнiкненне маёмаснай няроунасцii вяло да фармiравання розных груп на-сельнiцтва. Адбыуся падзел нассльшцтва на пануючыя вярхi -феадалау (князi, баяры) i залежныя сяляне (чэлядзь, халопы). Тэта прывяло да узшкнсння рапнефеадальнай дзяржавы. Першым бела-рускiм княствам-дзяржавай было Полацкае княства.
Кастрычнiцкая рэвалюцыя 1917 г. на Беларусi Устанауленне улады Саветау
палiтыкай Часовага урада, якi не вырашау пытаннi аб мiры i зямлi.
Паведамленне аб перамозе узброеннага паустання у Петраградзе прыйшло у Мiнск 25 кастрычнiка. Мiнскi Савет, у якiм пераважалi бальшавiкi, узялi на сябе кiраунiцтва рэвалюцыяй у Мiнску. Ён абвясцiу сябе уладай i на важнейшыя аб'екты горада паслау сваiх камiсарау. 3 салдат, вызваленых з турм на вул. Валадарскага, якiя раней былi арыштаваны за палiтычныя выступленнi, быу арганiзаваны Першы рэвалюцыйны iмя Мiнскага Савета полк.
Процiдзеянне бальшавiкам у Мiнску аказау Камiтэт выратавання рэвалюцыi на чале з меньшавiком Калатухiным. Яго падтрымалi усе астатнiя партыi. Перавага сiл была на баку Камiтэта. I толькi, калi Мiнскаму Caветy прыйшоу на дапамогу браняпоезд з па-бальшавiцку настроечномi салдатамi з Заходняга фронту, Камiтэт выратавання здауся. 2 лiстапада была абвешчана перамога савецкай улады у Miнску. К гэтаму часу рэвалюцыя ужо перамагла у Вiцебску. Гомелi i iншых гарадах. Непасрэднае кiраунiцтва пераходам улады да Саветау ажыццяуляу ВРК (ваенна-pэвалюцыйны камiтэт) Заходняй вобласцi i фронту на чале з K. I. Ландэрам.
Пазней за ycix гарадоу савецкая улада устанавiлася у Магiлёве. Тут знаходзiлася Стаука Вярхоунага галоунакамандуючага генерала М. М. Духонiна. Бальшавiкi накiравалii сюды узброеныя сiлы. 27 лiстапада Стаука была лiквiдавана. Улада перайшла у pyki ВРК. Такiм чынам, з 25 кастрычнiка па 27 лiстапада рэвалюцыя перамагла на усей Беларусь Была установлена улада Саветау. Вышэйшымi органамi савецкай улады сталi Аблвыкамзах (абласны выканаучы камiтэт Зах. вобласцi i фронту, на чале з А. Ф. Мяснiковым) i CHK (Савет Народных камiсарау) на чале з K. I. Ландэрам. На месцах улада пераходзiла да Савeтау.
Полацкае княства у Х-ХII ст. Княжацка-вечавы лад
Першым княствам -дзяржавай на беларускiх землях было Полацкаe княства, з цэнтрам у г. Полацку. Полацк быу заснаваны у 862 г. У X ст. ён становiцца цэнтрам самага магутнага у краi Полацкага княства.
Першым гiстарычна вядомым полацкiм князем быу Рагвалод. У 980 г. Рагвалод i два яго сыны былi забiты наугародскiм князем Уладзiмiрам Святаслававiчам. Дачку Рагвалода Рагнеду Уладзiмiр прымусiу стаць яго жонкай. Ускорым Уладзiмiр становiцца Кiеускiм князем. Не дараваушая мужу смерцi бацькi i братоу Рагнеда робiць, няудалую пробу забiць Уладзiмiра. Князь вырашыу засячы непакорную палачанку, але нa абарону мацi з мячом у руках выcтупiу ix малалетнi сын Iзяслау. Параiушыся з баярамi Уладзiмiр выслау Рагнеду з Iзяславам у полацкiя землi, пабудавау для ix горад, якi назвау iмем свайго сына «Iзяслауль» (сучасны Заcлауль). Калi Iзяслау падрос, палачане запраciлi яго на княжанне у Полацку. Так у Полацkiм княстве стала княжыць дынастыя «Рагвалодaвых унукау».
князь Яраслау Мудры аддау Брачыславу 2 гарады - Вiцебск i Усвяты.
Яшчэ больш узмацнiлася Полацкаe княства пры Усяславе Чaрадзеe (1044-1101). Ён ваявау за землi з Ноугарадам i Кiевам. Пры iм значна павялiчылася палiтычная роля Полацкага княства. У яго уваходзiла больш за 30 гарадоу. Усяслау Чарадзей быу апошнiм князем, якi валодау усей Полацкай зямлёй. Пасля яго смерцi яна пачала распадацца на асобныя удзельныя княствы. Першым вылучылася Мiнскае княства. Удзельнымi княствамi таксама сталi Заслаускае, Лагойскaе, Вiцебскае, Друцкое i iнш. У XII ст. настау перыяд феадальнай раздробленасцi.
пытаннi аб вайне i мiры. Калi веча не падтрымлiвала князя, ён павiнен быу пакiнуць горад. Веча мела свае BoйcKa - апалчэнне гараджан. Выступiць супраць апалчэння гараджан князь са сваей невялiкай дружынай не мог.
Такiм чынам, Полацкае княства у Х-XII ст. было самастойнай дзяржавай са сваiм прауленнем.
Стварэннe беларускай дзяржаунасцi (лiпень 1917-1920 гг.)
Пасля Лютаускай рэвалюцыi ажывiлася грамадска-палiтычнае жыццё краiны. Паустала пытанне аб беларускай дзяржаунасцi. Упершыню яно разглядалася на Лiпеньскiм з'езде беларускiх нацыянальных арганiзацый у 1917 г. З'езд прыняу прапанову аб аутаномii Беларусi у складзе Расii.
У вынiку Кастрычнщкай рэвалюцыi адбыуся выбар далейшага шляху развiцця краiны - заставацца Беларусi у складзе Расi, цi стаць самастойнай дзяржавай.
Першым беларускiм дзяржауным утварэннем стала ВНР (Беларуская Народная Рэспублiка). Яна была абвешчана Другой Устауной граматай 9 сакавiка 1918 г. i з'явiлася вынiкам беларускага нацыянальнага руху. Заканадаучым органам БНР стала Рада БНР, якая 25 сакавiка 1918 г. у Трэцяй Устауной: грамаце абвясцiла незалежнасць БНР. Але цi была гэта незалежнасць на самой справе? Абвяшчэнне БНР адбылося ва умовах нямецкай акупацыi. Нямецкая ваенная адмiнiстрацыя не перашкаджала Радзе ВНР займацца культурна-асветнiцкай i эканамiчнай дзейнасцю, але палiтычную падтрымку яе лiдэрам (Я. Серада, Я. Лесiк) не аказала. Германiя афiцыйна не прызнала БНР. БНР была афщыйна прызнана 8 дзяржавамi.
дзяржаунасцi засталася няздейсненай.
Другiм беларускiм дзяржауным утварэннем стала БССР (Беларуская Савецкая Сацыялютычная Рэспублша). БССР была абвешчана 1 студзеня 1919 года на VI Пауночна-Заходняй абласной канферэнцыi РКП(б) у Смаленску. На канферэнцыi былi прадстаулены усе беларусkiя камунiстычныя арганiзацыi. Старшынёй першага Часовага рабоча-сялянскага урада БССР стау З. Ф. Жылуновiч (Цiшка Гартны). 5 студзеня 1919 г. сталiцай БССР стау Мiнск. Але у гэты час у Расii iшла грамадзянская вайна. Пачалося наступление бeлапалякау i, каб адмежавацца ад буржуазнай Польшчы, была створана ЛiтБел ССР (Лiтоуска-Беларуская Савецкая Сацыялiстычная Рэспублiка). Гэта было аб'яднанне Беларусi i Лiтгвы. яна праiснавала усяго паугода. Пасля заканчэння польскай акупацыi у Беларусi зноу была абвешчана БССР. Гэта падзея адбылася 31 лiпеня 1920 г. i увайшла у гiсторыю як другое абвяшчэнне БССР.
Культура Беларусi у X—XIII ст.
Культура Х-ХIII ст. характарызавлася высокiм узроунем развщця i цеснай сувяззю з хрысцiянствам. У гэты час на Беларусi была даволi распаусюджана пiсьменнасць. Пацверджанне таму -Барысавы камянi, якiя знойдзены на Падзвiннi. На iх значыцца iмя «Барыс», знойдзены самшытавы грэбень са славянскiмi лiтарамi, у Вiцебску i Мсцiслаулi - берасцяныя граматы. Апошнiя знаходкi сведчаць аб тым, што граматнасць была распаусюджана не толькi сярод багатых, але i сярод простага насельнiцтва гарадоу.
3 таго часу захавалiся рукапiсныя кнiгi. Гэта, напрыклад, Тураускае евангелле. Ёсць звесткi па старажытных крынiцах аб страчаным Полацкiм летапiсу. Вяршыняй мастацкай лiтаратуры усходнiх славян ранняга сярэднявечча з'яуляецца сусветна вядомае «Слова аб палку Iгаравым» невядомага аутара. У iiм ёсць звесткi аб Полацкiм княстве. Рукатсныя кнiгi пiсалiся пры манастырах i царквах.
3 прыняццем хрысщянства на Беларусi у 992 г. стала развiвацца культавае дойлiдства. У Полацку у XI ст. пры Усяславе Чарадзеi быу пабудаваны праваслауны Сафiйскi сабор. Ён меу 7 купалау. Помнikамi беларускага дойлiдства XII ст. з'яуляюцца Спaсаефрасiнеуская царква у Полацку i Каложская (Барысаглебская) царква у Гродне. Помнiкам абарончага дойлiдства з'яуляецца Белая вежа, пабудаваная у XIII ст. у г. п. Камянец Брэсцкай вобласцi. Яе вышыня 30 м, таушчыня сцен -2,5 м, сцены прарэзаны байшцамi.
Шэдэурам старажытнага прыкладнога мастацтва стау крыж Ефрасiнii Полацкай, зроблены у 1161 г. Лазарам Богшам. Вышыня крыжа - 51 см, таушчыня - 1,5 см. Паверхня пакрыта залатымi пласщнамi. Зроблены ён з трывалага дрэва. У час Вялiкай Айчыннай вайны крыж знiк. У 1997 годзе сучасны мастак Мiкола Кузьмiч зрабiу точную яго копiю, якая змешчана у Спаса Ефрасiнеускую царкву.
з усходшх славян, якая кананiзавана у святыя. Kiрылу Тураускага называлi Златавустам за яго «словы» звароты да вершкау, якiя былi уяуленнем высокой духоунай культуры. Вялiкiм кнiжнiкам быу ураджэнец Смаленска Клiмент Смаляцiч. Усе яны спрыялi распаусюджванню асветы i духоунасцi на беларусkiх землях.
Новая эканамiчная палiтыка у БССР
У 1921 г. на X з'езде РКП(б) была прыята новая эканамiiчная палiтыка -- НЭП. НЭП -- гэта палiтыка, пры якой спалучаецца дзяржаунае кiраванне эканомikай з развiццём прыватнага капiтала. Галоунай прычынай пераходу ад палiтыкi «ваеннага камунiзма>> да нэпа быу палiтычны i гаспадарчы крызiс у БССР, незадаволенасць сялян харчразвёрсткай.
Галоунымi мерапрыемствамi нэпа сталi:
* замена харчразвёрсткi харчпадаткам, якi быу меншы за харчразвёрстку, аб'яуляуся загадзя i быу фiксаваны. Цяпер сяляне маглi прадаваць лiшкi сваей прадукцыi, якiя заставалiся пасля выплаты харчпадатка;
* уводзiлася свабода гандлю, свабодны выбар землекарыстання, кааперацыя;
дазвалялася арэнда зямлi i наёмная праца;
* на прадпрыемствах уводзiуся гаспадарчы разлiк.
НЭП давау эканамiчную свабоду чалавеку. У той жа час камандныя вышынi у эканомiцы буйныя прадпрыемствы, мiжнародны гандль заставалiся у руках дзяржавы.
За гады нэпа на Беларусi павялiчылася колькасць хутароу. Яшчэ адной асаблiвасцю правядзення нэпа- на Беларусi стала лikвiдацыя у 1922-1924 гг. розных грашовых адзiнак i увядзенне у абарот савецкага чырвонца - 10 рублёу, -- якi вырабляуся з золата i рауняуся 5 доларам.
НЭП забяспечыу выхад з крызiсу. К 1926 г. быу дасягнуты даваенны узровень эканомiкi.
НЭП быу заснаваны на таварна-грашовых адносiнах, таму iм былi незадаволены прыхiльнiкi камандных метадау. Многiя бачылi у нэпе вяртанне да капiталiзма. 3 1927 г. нэп стау згортвацца. Краiна пераходзша да iндустрыялiзацыi.
Такiм чынам, эканамiчныя метады кiравання праiснавалi нядоуга. Камандна-адмiнiстрацыйная сiстэма атрымала перамогу.
Прычыны утварэння Вялiкага княства Лiтоускага. Умацаваннe вялiкакняжацкай улады у першай палове XIV ст
пагроза знiшчэння. Гэта была знешнепалiтычная прычына утварэння Вялiкага княства Лiтоускага.
Полацкае княства, якое мела багатыя традыцыi незалежнага i самастойнага iснавання, было аслаблена цяжкай барацьбой з крыжацкай агрэсiяй, феадальнай раздробленасцю. У сярэдзiне XIII ст. цэнтр палiтычнага жыцця на беларускiх землях пераходзiць у Навагрудак. Навагрудская зямля знаходзiлася на значным аддаленнi ад небяспекi. Да таго гэта быу край даволi высокага узроуню развiцця гаспадаркi. Менавiта навагрудская зямля разам з суседнiмi ей лiтоускiмi стала ядром зараджэння новай дзяржавы - Вялikага княства Лiтоускага, Рускага, Жамойцкага у Верхнiм i Сярэднiм Панямоннi.
У Навагрудак Мiндоут прыйшоу з Лiтвы. Ён стау паспяхова далучаць да Навагрудка суседнiя землi рознымi шляхамi дагаворамi, заваяваннем, шлюбнымi сувязямi. У 1253 г. Мiндоуг каранавауся на караля. Пасля смерцi Мшдоуга iшло далейшае умацаванне вялшакняжацкай улады пры Вiценi (1293-1316) i Гедымiе (1316-1341).
Цяжкую i працяглую барацьбу вытрымау з боку жмудзiнскай знацi вялiki князь Вiцень. Пры Гедымiне межы гаспадарства пашырылiся амаль на усю беларускую тэрыторыю, а сталiцай яго стау горад Вiльня 1323). Пры iм узрасла роля kiраунiка дзяржавы. Ён пачау называць сябе «каралём Лiтвы i Русi».
Такiм чынам, Вялikае княства Лiтоускае, заснаванае пры Мiндоугу, значна умацавала вялiкакняжацкую уладу у першай палове XIV ст
Беларусiзацыя палiтыка нацыянальна культурнага будаунiцтва на Беларусi, якая праводзiлася афiцыйнымi уладамi у 20-я гг. Беларусiзацыя прадугледжвала адраджэнне беларускай нацыi, яе мовы, культуры.
У перыяд беларусiзацыi навучэнне у школах пераводзiлася на беларускую мову. К 1928 г. 80% школ было беларускамоунымi. На беларускую мову пераводзiуся дзяржауны апарат i часцi Чырвонай Армii. Вылучалiся беларусы на адказную работу. Стваралася сiстэма вышэйшай адукацыi. У 1921 г. адкрыуся Беларускi дзяржауны унiверсггэт (БДУ 1м. УЛ. Ленша) у Мiнску. Першым рэдактарам БДУ быу акадэмik У. 1. Пiчэта. Адкрыты у 1922 г. Iстытут беларускай культуры (iнбелкульт). Ён займауся навукова-даследчай дзейнасцю па вывучэнню Беларусi. Яго узначалiу гiсторык У. М. Iгнатоускi.
У 1929 г. Iнбелкульт быу рэарганiзаваны у Беларускую акадэмiю навук. У час беларусiзацыi павялiчыуся выпуск беларускiх газет, часопiсау. Развiвалася беларуская лiтаратура i гiсторыя. Я. Колас Haпicay паэму «Новая зямля». З'явiлiся творы К. Чорнага, М Лынькова, К. Крапiвы.
Беларусiзацыя - гэта не толькi росквiт беларускай культуры, але i свабоднае развiццё ycix нацыянальных культур. Так, дзяржаунымi у той час былi аб'яулены чатыры мовы - беларуская, руская, польская, яурэйская.
у развiццi беларускай культуры стала лiквiдацыя непiсьменнасцi.
Але перыяд беларускага адраджэння быу нядоугiм. 3 1929 г. пачынаецца згортванне беларусiзацыi. У 30-я гг. праводзiцца культурная рэвалюцыя, назiраецца iдэалагiзацыя культуры, яe падпарадкаванне афiцыйнай партыйнай iдэалогii. У 1933 г. праведзена рэформа беларускай мовы, яе наблiжаюць да рускай, Скарачаюць колькасць беларускамоуных школ, выданняу беларускiх кнiг. газет, змяняюцца кiраунiкi беларускага паходжання, такiм чынам, праводзiлiся меры контрбеларусiзацыi.
К поспехам культурнага развiцця у 30-я гады можна аднесцi увядзонне усеагульнага пачатковага навучання. У 1932 г. была адкрыта Беларуская дзяржауная кансерваторыя. Праз год Беларусki тэатр оперы i балета. Пастаулена опера аднаго з заснавальнiкау беларускага опернага мастацтва А. В. Багатырова «У пушчах Палесся». Рэвалюцыйнай тэматыцы прысвячалi свае карцiны беларускiя мастакi Я. А. Зайцау i В. В. Волкау.
У 30-я гг. адбылiся змены у архiтэктурным аблiччы 6еларускiх гaрадоу. Вядомаму архiтэктару I. P. Лангбарду належаць будынкi Дома урада, Дзяржаунага тэатра оперы i балета, Дом афiцэрау у Мiнску, Дома Саветау у Магiлёве.
Такiм чынам, развщцё культуры у 20-30-я гг. можна падзялщь на два перыяды: у 20-я гг. праводзшася палiтыка беларусiзацыi, у 30-я гг. - культурная рэвалюцыя.
У XIII-XIV ст. Вялikае княства Лiтоускае змагалася з крыжакамi i мангола-татарамi. Найбольш небяспечным быу Тэутонскi ордэн. Яго агрэсiя iшла пад знакам распаусюджвання каталiцызму, анямечання славяна-балцкага насельнiцтва. Многiя сыны Беларусi праславiлiся у барацьбе з крыжакамi. У 1314 г. Давыд Гарадзенскi (ваявода Гароднi) разбiу крыжакоу, якiя напалi на Навагрудак. Яго дружына разбiла крыжакоу, якiя асаджалi Пскоу. Загiнуу Давыд Гарадзенскi у 1324 г. у час паходу на нямецкую крэпасць Брандэрбург.
яго сын Альгерд. Акрамя крыжацкай агрэсii, яму прыходзiлася адбiваць мангола-татарскiя набегi. Так, у 1348 г. войска Вялikага княства Лгтоускага атрымала перамогу над крыжакамi на рацэ Стрэве. У 1362 г. князь Альгерд разбiу мангола-татарскае войска у бiтве на рацэ Сiнiя Воды. I, хаця перыядычна мангола-татары яшчэ здзяйснялi набегi на беларускiя землi, мангола-татарскае iга тут устаноулена не было.
15 лiпеня 1410 г. пад Грунвальдам (тэр. Польшчы) адбылася рашаючая бiтва памiж аб'яднаным польска-вялiкакняжацкiм войскам i Тэутонскiм ордэнам. Kiравалi саюзным войскам польскi кароль Ягайла i вялiкi князь Лiтоускi Вiiтаут. У бai загiнуу вялiki магiстр ордэна Юнгiнген. Армiя ордэна практычна пераcтала iснаваць. Такiм чынам, Грунвальдская бiтва прыпынiла агрэсiю Тэутонскага ордэна на усход.
Iндустрыялiзацыя i калектывiзацыя у БССР. Галоуныя выннiкi
У снежнi 1925 г. на XIV з'езде ВКП(б) узяты курс на сацыялiстычную iндустрыялiзацыю. Iндустрыялiзацыя - пераход да машыннай тэхнiкi, развiццё у першую чаргу цяжкай прамысловасщ, як галiны, якая вызначае эканамiчны патэнцыял краiны.
Першыя крокi iндустрыялiзацыi на Беларусi, былi зроблены ужо у 1925-1928 гг. Мiнсkiя заводы «Энергiя», «Камунар» паклалi пачатак станкабудаванню, а пабудаваная у 20 км ад Оршы Арахоуская БелДРЭС уздыму энэргетыкi. У далейшым iндустрыялiзацыя здзяйснялася па пяцiгодках (1-1928-1932, II-1933-1937, III. з 1938 г.).
Асаблiвасцю iндустрыялiзацыi на Беларусi было развiцё пераважна лёгкай прамысловаецi (група Б). У асноуным яна развiвалася на мясцовай сыравiне. Гэта харчовая, тэкстыльная, папяровая, дрэваапрацоучая прамысловасць. Але узнiклi i новыя галiны: машынабудаванне, станкабудаванне, вытворчасць радыёапаратуры. Выраблялi цэмент, цэглу, хiмiчныя угнаеннi. У гады iндустрыялiзацыi пабудаваны Магiлёуская фабрыка штучнага валакна, Гомсельмаш, Крычаускi цэментны завод, Мiнскi радыёзавод, кандытарскiя фабрыкi «Камунарка» у Мiнску i «Спартак>> у Гомелi i iнш.
Нягледзячы на гэтыя пocпexi i разгортванне сацыялiстычнага спаборнiцтва, прадукцыйнасць працы павялiчылася усяго у 2 разы. У гады iндустрыялiзацыi пагоршылася становiшча сялян, прадукты працы якiх iшлi на iндустрыялiзацыю.
Спачатку калектывiзацыя была добраахвотнай. Сялянам прапаноувавалi розныя формы каапeрацыi, жадаючыя маглi уступаць у кагасы i саугасы. Але к 1928 г. калгасы складалi толькi 1%. Краiне ж былi патрэбны сродki для iндустрыялiзацьп. Таму было вырашана аб'яднаць ycix сялян у калгасы i саугасы з тым, каб дзяржава магла распараджацца сельскагаспадарчай прадукцыяй. Так з 1929 г. пачынаецца гвалтоуная калектывiзацыя, якая у асноуным завяршаецца к 1932 г. У вынiку, калектывiзацыя, па сутнасцi была падменена «расkулачваннем». У кулакоу, тых хто не хацеу уступаць у kалгасы, адбiралi маёмасць i высылалi у Сiбiр. На тых, хто выступау за выканане добраахвотнасцi i паслядоунасцi у правядзеннi калектывiзацыi, навешвалi ярлык «прышчэпаушчыны». Д. Ф. Прышчэпау - нарком земляробства БССР. Ён выступау за захаваннe хутароу, добраахвотнасць калектывiзацыi.
У вынiку у гады калектывiзацыi быу рэпрэсiраваны кожны 6-ты сялянiн Беларусi. Сяляне былi аб'яднаны у калгасы i саугасы, былi лiквiдаваны хутары. Такiя галоуныя вынiкi iндустрыялiзацыi i калектывiзацыi на Беларусi.
Дзяржауна-палiтычнае i гаспадарчае развiццё Вялiкага княства Лiтоускага у другой палове XIV—XV ст. Крэуская унiя
У другой палове XIV-XV ст. асноунымi галiнамi гаспадаркi •з'яулялiся земляробства i жывёлагадоуля. Зямля належыла феaодалам. Буйшейшым феадалам была дзяржава, якая мела вялiкiя зямельныя абшары. Галоуным уладальнikам дзяржауных зямель з'яyляуся сам вялiкi князь. Буйнейшых землеуладальнiкау называлi магнатамi, сярэднiх i мелкiх — шляхтай. 3 XV ст. шляхтай сталi называць увесь клас феадалау. Панская гаспадарка мела натуральны характар. Фальваркi (гаспадаркi, разлiчаныя на рынак) у kанцы XV ст. з'яулялicя спарадычнымi. На панскай гаспадарцы працавалi за-лежныя сяляне. Прывiлей Казiмiра 1447 г. паклау пачатак запрыгоньванню сялянства. Прыгонныя сяляне - гэта сяляне, якiя не мелi сваей зямлi i асабiста залежылi ад феадала. Яны выконвалi павiннасцi - паншчыну i аброк. Грашовы аброк - чынш, данiна прадуктамi - дзякло.
У гэты час адбываецца рост гарадоу i мястэчкау. У гарадах працавалi рамеснiкi-ганчары, ювелiры, шауцы, кавалi i iншыя. Нязменным спадарожнiкам рамяства з'яуляуся гандаль. Адзiн-два разы у тыдзень праводзiлiся таргi. У буйнейшых гарадах адзiн раз у год адбывалiся ярмаркi. На гарадскiх рынках iшoy гандаль памiж гарадамi i вескамi.
Дзяржауна-палiтычнае жыццё у другой палове XIV-XV ст. звязана з прауленнем вялiкага князя Альгерда (1345-1377) i Ягайлы (1377-1392). Калi Альгёрд праводзiу палiтыку збiрання тэрыторыi вакол Вiльш, то Ягайла не стау пераемнiкам гэтай палiтыкi. Актывiзацыя захопнiцкай палiгыкi крыжакоу падштурхнула ВКЛ да саюза :з Польшчай. У 1385 г. Ягайла заключыу Крэускую унiю з Польшчай. Ажанiушыся з польскай каралевай Ядзвiгай, ён стау польскiм каралём i прыняу каталiцызм. Гэту падзею можна лiчыць часам змянення палiтычна-прававога становiшча беларускiх зямель. Праваслауная знаць беларускага паходжання ставiлася у няроунае становiшча з феадаламi каталiцкай веры. Гарадзельскi прывiлей 1413 г. не дазваляу праваслаунай знацi займаць пасады у дзяржауным Kipаваннi. Гэта вызвала незадавальненне у ВКЛ. Першым адкрыта выступiу cупраць гэтага стрыечны брат Ягайлы князь Вiтаут. У 90-я гг. XIV ст. ён узнавiу незалежнасць ВКЛ.
Становiшча Заходняй Беларусi (20—30-я гг.). Уз'яднанне бeларуcкага народа
эканамiчнаму становiшчу Зах. Беларусi. Яна з'яулялася аграрна-сыравiным прыдаткам Польшчы., рынкам танных рабочых рук i збыту прадукцыi. У параунанш з БССР Зах. Беларусь вырабляла прамысловай прадукцыi у 9 разоу меньш, хоцъ па тэрыторыi i наеельнiцтву яны былi амаль роуныя. Адсутнасцъ прамысловасцi вяла к беспрацоую, а гэта вымушалa беларусау эмiгрыраваць у Канаду, Францыю i iншыя дзяржавы. Акрамя таго, праводзiлася палiтыка паланiзацыi (насаджэнне польскай мовы i культуры).
У Заходяяй Беларусi польскi урад пасяляу асаднiкау - былых польсkiх афiцэрау. iм давалiся тут землi, за кошт зямель сялян. Аcаднiкi практычна здзяйснялi надзор за благанадзейнасцю наcельнiцтва. Тэрыторыя Заходняй Беларусi з'яулялася «санiтарным кардонам», тут праводзiтся палiтыка санацыi аздараулення ад камунiстычнвх iдэй.
У Заходняй Беларусi разгарнууcя масавы рух супраць прыгнёту буржуазна-памешчыцкай Польшчы. Барацьба набыла партызанскi характар. Яе узначальвала КПЗБ (В. Харужая, С.
1 верасня 1939 г. Гiтлер напау на Польшчу. Пачалася другая сусветная ваттна. У адпаведнасцi з дамоуленасцю на пакту Молатава-Рыбентропа, 17 верасия 1939 г. савецкiя войскi уступiлi у Заходнюю Беларусь, пачалося яе далучэнне да Савецкай. 28-30 кастрычнiка 1939 г. у Беластоку прайшоу Народны сход. Ён вынес рэзалюцыю аб уваходзе Зах. Беларусi у склад БССР. 12 лiстапада Вярхоуны Савет прыняу рашэнне аб далучэннi Заходняй Беларусi да БССР. Такiм чынам, адбылося уз'яднанне беларускага народа.
1 лiпеня 1569 г. была падпiсана Люблiнская унiя памiж Польшчай i Вялiкiм княствам Лiтоускiм. Утварылася Рэч Паспалiтая.
стала цяжкае знешне-палiтычнае становiшча ВКЛ. Iшла Лiвонская вайна памiж Маскоускай дзяржавай i ВКЛ (1558-1583). Войскамi Iвана Грознага быу захоплены Полацк. Сiлы ВКЛ былi на мяжы магчымасцi, княству патрабавауся саюзнiк у барацьбе. У гэтай сiтуацыi позiрк быу кiнуты на захад, таму што княства мела вопыт унутраных саюзау з Польшчай (Крэуская унiя 1385). Да таго ж, Польшча сама дамагалася унii. Па-першае, шмaтлiкая шляхта iмкнулася абагацiца за кошт зямель ВКЛ, набыць новыя пасады. Па-другое, Польшча з'яулялася самай моцнай каталiцкай дзяржавай ва Усходняй Еуропе i яна iмкнулася распаусюдзiць каталiцызм на беларускiя, украiнскiя, рускiя землi.
захоувауся былы адмiнiстрацыйны апарат, асобнае ад Польшчы заканадауства, суд, свая пячатка i войска. Але мясцовыя магнаты гублялi свае першанства у краiне. Для шырокага ж кола шляхты паустау канкурэнт на валоданне землямi польская шляхта. Шляхта ВКЛ змагаецца за самастоинасць. Любое выступление лiгоускага боку за аднауленне незалежнасцi заканчвалася значнымi уступкамi Вялiкаму княству Лiтоускаму. На працягу 70-80 гг. XVI ст. у ВКЛ рэгулярна збiралiся агульнадзяржауныя сеймы. 3 пачатку 80-х гг. у княстве пачынае дзейнiчаць Галоуны трыбунал.
Але самым моцным усплёскам дзяржаунай незалежнасцi ВКЛ было прыняцце Статута 1588 г., якi па сутнасцi, скасоувау многiя пастановы Люблiскай унii. У тым лiку ён не дазваляу палякам мець землi i займаць пасады у ВКЛ.
Такiм чынам, пасля заключэння Люблiнскай унii, ВКЛ захоувала пэуную самастойнасць у складзе Рэчы Паспалiтай.
Грамадcка-палiтычнае жыццё у БССР у канцы 20-х - 30-я гг.
культ асобы Сталша. Культ асобы - узвялiчванне ролi аднаго чалавека, прытсванне яму вызначальнага уплыву на ход гiстарычных падзей.
У гэты час страцiлi сваю ролю Саветы i грамадскiя арганiзацыi. Узрасла роля НКУС (Народнага камiсарыята унутраных спрау). Ва умовах аднапартыйнай сiстэмы забаранялiся дэмакратычныя арганiзацыi. Правы i свабоды грамадзян, абвешчаныя у Канстытуцыi СССР 1936 г. i Канстытуцыi БССР 1937 г., на самой справе не ажыццяулялiся. Абуральным парушэннем правоу чалавека з'яулялiся рэпрэсii. Рэпрэсiям падвяргалiся многiя дзяржауныя i палiтычныя дзеячы. У 1937 г былы пушчана у ход версiя аб тым, што у Беларусi дзейнiчае нацыянальна-фашысцкая арганiзацыя на чале з кiраунiком рэспублiкi М. Ф. Гikалам, А. Р. Чарвяковым, М. М. Галадзедам i iнш. Усе яны падверглiся рэпрэсiям.
(Цiшка Гартны), У. М. Iгнатоускi, В. Ю. Ластоускi, I. I. Галубок. Сфабрыкавана паклёпная кампанiя супраць неiснаваушага «Саюза вызвалення Беларусi» (СВБ). Было асуджана 90 чалавек, галоуным чынам работнiкау культуры, навукi, мастацтва. Кiраушцтва «Саюзам вызвалення» прыпiсвалася Янку Купалу. Толькi спроба самагубства выратавала яго ад рэпрэсii. У лагерах i турмах загiнула больш 50 пiсьменнiкау, у тым лiку Максiм Гарэцкi, Мiхась Чарот i iнш.
Месцам масавых растрэлау i захавання савецкiх грамадзян у 1937-1941 гг.. стала урочышча Курапаты каля Мiнска. Органамi НКУС БССР тут было растрэляна больш 30 тыс. чалавек. На месцы растрэлу створаны мемарыял.
Такiм чынам, у канцы 20-х - 30-я гг. у БССР усталявауся таталiтарны рэжым, якi суправаджауся масавымi рэпрэсiямi.
XVI — першай палове XVII ст. увайшлi у гiсторыю Беларусi як Час найвялгкшага культурнага уздыму. Гэта эпоха Адраджэння на Беларусi.
Найбольш значнай з'явай культурнага жыцця Беларусi пачатку XVI ст. стала дзейнасць беларускага друкара, ураджэнца Полацка Францыска Скарыны. Першую сваю кнiгу, «Бiблiю», ён надрукавау у Празе 6 Жнiуня 1517 г. У 1520 г. Скарына заснавау друкарню у Вiльнi i выдау тут «Малую падарожную кнiжку», «Апостал». Яны былi адрасаваны, перш за усе, свецкаму чытачу. Здабытак Скарыны налiчвае 25 выданняу, i усе яны адмечаны высокай тэхнiкай выканання.
Прадаужальнiкамi справы Ф. Скарыны сталi Сымон Будны i Baciль Цяпiнскi. Сымон Будны у 1562 г. адкрыу друкарню у Нясвiжы, там быу выдадзены яго славуты «Катэхiзiс». Гэта была першая беларускамоуная кнiга, выдадзеная на тэрыторыi Беларусi.
Эпоха Адраджэння на Беларусi - гэта эпоха станаулення i развiцця беларускай мовы, нацыянальнай пiсьменнасцi i лiтаратуры. Культура гэтага часу была цесна звязана з царквой. Пачатковыя школы iснавалi пры царкоуных брацтвах. Брацтвы нацыянальна-рэлiгiйныя арганiзацыi праваслаунага на-сельнiцтва гарадоу. У 1570 г. у Вiльнi пачау дзейнiчаць езуiцкi калешум - першая у Беларусi вышэйшая навучальная установа (з 1803 г. — Вiленскi унiверсiтэт). Высокi узровень пачатковай адукацыi на Беларусi давау магчымасць беларускай моладзi паступаць ва унiверсiтэты Германii, Аустрыi, Iталi, Францыi.
Многiя славутыя беларусы у гэты чaс набывалi вядомасць у свеце. Лiгаратурным шэдэурам стала паэма Мiколы Гусоускага «Песня пра зубра», выдадзеная у 1523 г. У паэме апяваецца велiч народа i хараство прыроды Беларусi. Угэты ж час Ян Biслiцкi стварае гiстарычную паэму «Пруская вайна». У цэнтры твора -- Грунвальдская бiтва. Гераiчная эпiчнасць -- галоуная рыса беларускай лiтаратуры XVI ст.
На працягу двух стагодзяу «Граматыка» Мялецiя Сматрыцкага служыла падручнiкам усяму усходнеславянскаму мiру. Па ей пасцiгау граматыку вялiкi рускi вучоны Ламаносау. Вянцом еурапейскай прававой думкi стау Статут ВКЛ 1588 г., якi быу падрыхтаваны i выдадзены Львом Сапегам.
Эпоха Беларускага Адраджэння пакiнула нам велiчавыя помнiкi архiтэктуры. Мiрскi замак (XVI ст.), дварцовы ансамбль Радзiвiлау у Нясвiжы (XVII ст.). Гатычны стыль тут спалучаец-ца з мясцовымi асаблiвасцямi. У выяуленчым мастацтве важную ролю адыгрывау iканапiс. Распаусюджвауся партрэтны жывапiс, кнiжная мiнiяцюра.
XVI стагоддзе - гэта час з'яулення унiяцкай царквы на Беларусi. Берасцейская царкоуная унiя 1596 г. аб'яднала каталщкую i праваслауную цэрквы на тэрыторыi Рэчы Пас-палiгай. Новая, унiяцкая царква Беларусi прызнавала вяршэнства папы рымскага, захаваушы традыцыйную абраднасць усходняй царквы. Рэфармацыя, якая ахапiла у XVI ст. Заходнюю Еуропу, у Беларусi распаусюдзiлася толькi сярод вышэйшых колау грамадства. Таму на беларускiх землях шырокага уплыву яна не атрымала.
Такам чынам, у XVI - першай палове XVII ст. на Беларусi назiрауся росквiт культуры i распаугюджвалася унiяцтва.
Пачатак Вялiкай Aйчыннай вайны. Абарончыя бai на тэрыторыi Беларусi Усталяванне акупацыйнага рэжыму
22 чэрвеня 1941 г. гiтлераускiя войскi вераломна напалi на Савецкi Саюз. У адпаведнасцi з планам «Барбароса» ставiлася задача разграмiць Савецкi Саюз у «маланкавай вайне» i завяршыць кампашю да зiмы - за 3-4 месяцы. Асаблiвае значэнне гiтлерауckае камандаванне надавала групе армiй «Цэнтр», якая дзейнiчала на галоуным стратэгiчным накiрунку -- маскоускiм. Шлях на Маскву пралягау па Беларусi
Першымi сустрэлi ворага пагранiчнiкi. На працягу месяца абаранялася Брэсцкая крэпасць. Узначалiлi гераiчную абарону капiтан I. M. Зубау i камiсар Я. М. Фамiн. Абаронай усходняга форта кiравау П. М. Гаурылау, заходняга •- A. M. Кiжаватау. Маёру Гаурылаву i лейтэнанту Кiжаватаву было прысвоена званые Героя Савецкага Саюза.
Негледзячы на упартае супрацiуленне, 28 чэрвеня 1941 г. фашысты захапiлi Мiнск.
У лiпенi пачалася 23-х дзeнная абарона Магiлёва. Гераiчна змагалiся байцы над камандаваннем С. Ф. Куцепава. Пазней Канстанцш Сiманау, удзельшк баёу пад Магшёвам, раскажа аб гэтым у рамане «Жывыя i мёртвыя». Пад Магiлёвам упершыню з пачатку вайны была створана непрырыуная лiнiя абароны. 14 лiпеня пад Оршай былi апрабаваны рэактыуныя мiнамёты • «кацюшы». Батарэяй камандавау I. A. Флёрау.
Пад ударамi перавышаючых сiл працiунiка войскi ЗахАВА (Заходняй асобай ваеннай акругi) вымушаны былi адступаць. 19 жнiуня захоплены Гомель. К канцу жнiуня 1941 г. была акупiравана уся тэрыторыя Беларусi. Усталявауся нямецкi акупацыйны рэжым, «новы парадак» сiстэма палiтычных, iдэалагiчных, эканамiчных i ваенных мер, накiраваных на лiквiдацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нацыянальных багаццяу, знiшчэнне людзей.
Па плану «Ост» 75% беларусау i 100 % яурэяу належала знiшчэнню. Праводзiлася палiтыка генацыду. У Беларусi было створана 260 лагерау смерцi. Лагер Малы Трасцянец у 10 км ад Мiнска стаяу на трэцiм месцы пасля Асвенцыма i Майданака па колькасщ знiшчаных - 206500 чалавек. Яурэйскае насельнiцтва Беларусi зганялася у спецыяльныя месцы пражывання - гета. Усяго на Беларусi было 70 гета.
22 сакавша 1943 г. фашысты спалiлi жывымi ycix жыхароу вёскi Хатынь. Загiнула 149 чалавек, у тым лiку 76 дзяцей. Лес Хатынi раздзялялi 628 вёсак Беларусi. Усяго у рэспублiцы было знiшчaна больш як 2 млн. 200 тыс. чалавек.
Такiм чынам, дзвухмесячныя абарончыя баi Савецкiх войскау на тэрыторыi Беларусi сарвалi план «маланкавай вайны», далi магчымасць сканцэнтраваць рэзервы на подступах да Масквы. На акупiраванай тэрыторыi Беларусi быу устаноулены жорткi акупацыйны рэжым.
Адметнымi рысамi культуры гэтага перыяду было узмацненне паланiзацыi, выцясненне беларускай мовы польскай, распаусюджванне iдэй Асветнщтва.
У 1773 г., каб рэфармаваць школу, у Рэчы Паспалiтай ствараецца Адукацыйная камiсiя першае у Еуропе
мiнiстэрства адукацыi. За 20 гадоу дзейнасцii камiсii у Беларусi было адкрыта 20 школ, Адзiнай вышэйшай установай на Беларусi быу Вiленскi унiверсiтэт (тады ён называуся вышэйшай школай ВКЛ). Рэформа адукацыi 70-80-х гг. XVIII ст. зрабiла школу больш свецкай. Другая палова XVII-XVIII CT. Пакiнулi нам мемуарныя творы, аутары якiх iмкнуцца асэнсаваць месца сваей эпохi у гiстарычным развiццi. Ураджэнцы Беларусi узбагацiлi сусветную навуку i лiтаратуру сваiмi думкамi i творамi. Напрыклад, ураджэнец Полацка Сiмяон Полацкi пакiнуу вялiкую лiтаратурную спадчыну, яму належыць «Буквар языка славянскага», па якому вучыуся Пётр I. Сiмяон Полацкi быу яго настаунiкам.
Казiмiр Лышчынскi, выхадзец з маёнтка Лышчыцы (Берасцейшчына), за свае атэiстычныя погляды i трактат «Аб неiснаваннi бога» быу абязглаулены i спалены на кастры.
Iлля Капiевiч, ураджэнец Мсщслаушчыны, па даручэнню Пятра I выдау першы дапаможнiк па матэматыцы. Ён напiсау больш за 20 кнiг. У 1776 г. выйшла першая на Беларусi газета «Газета Гродзенская» (на польскай мове). У XVIII ст. цэнтрамi культур-нага жыцця Беларусi становяцца магнацкiя рэзiдэнцыi. Радзiвiлы, Агiнскiя, Сапегi запрашаюць да сябе на службу леп-шых архiтэктараў, мастакоў, музыкантаў. Шырокую вядомасць у другой палове XVIII ст. набылi прыгонныя тэатры Радзiвiлаў у Нясвiжы i Слуцку, Агiнскiх у Слонiме. Таленавiтых дзяцей з лiку прыгонных рыхтавалi ў музычных i балетных школах. Не-каторыя нават траплялi на стажыроўку ў Італiю. Многiя выха-ванцы прыгонных тэатраў услаўлялi потым сцэны Варшавы i Пецярбурга.
У гэты час беларускую зямлю ўпрыгожваюць палацы i касцёлы. Магнацкiя рэзiдэнцыi аздабляюцца габеленамi i парт-рэтамi прадстаўнiкоў магнацкiх родаў. Для канца ХУП-ХУПІ стст. характэрны стыль барока. Гэта Бярнардзiнскi i Езуiцкi касцёлы у Гродне, манастырскi комплекс у Жыровiцах, Мiкалаеўская царква ў Магiлёве. Многiя беларускiя майстры будавалi i ўпрыгожвалi палацы І храмы Маеквы з Падмаскоўя i нават Маскоўс:;ага Крамля. :
Барацьба супраць нямецка-фашысцкiх захопнiкаў у БССР
партызанамi , якiм бы-ло прысвоена званне Героя Савецкага Саюза сталi Ц. П. Бумаж-коў i Ф.І. Паўлоўскi. Партызанскi рух на Мiншчыне ўзначалiў В.І. Казлоў.
Стваральнiкамi першай партызанскай брыгады (люты 1942 г.) стаў М. П. Шмыроў, легендарны Бацька Мiнай. Чацвёра яго дзяцей акупанты схапiлi ў заложнiкi i расстралялi. Брыгада Бацькi Мiная ў 1942 г. кантралявала Вiцебскiя (Суражскiя) ва-роты - 40-кiламетровы разрыў у лiнii фронта, праз якi iшла су-вязь з Вялiкай зямлёй. На Вiцебшчыне ваяваў i П. М. Машэраў. Спачатку ён узначалiў сфармiраваны iм партызанскi атрад, . а потым стаў камiсарам партызанскай брыгады iмя Ракасоўскага. У 1944 г. яму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.
Для кардынацыi партызанскага руху 30 мая 1942 г. быў створаны ЦШПР (цэнтральны штаб партызанскага руху) на ча-ле з П. К. Панамарэнкам. У ходзе барацьбы з ворагам у канцы
1943 г. партызанамi было вызвалена 60% тэрыторыi Беларусi. На гэтай тэрыторыi сфармiравалася каля 20 партызанскiх зон. Тут узнаўлялася савецкая ўлада. У 1943-1944 гг. партызаны Беларусi правялi тры этапы «рэйкавай вайны». Рэйкавая вайна - гэта масавае адначасовае разбурэнне чыгункi з мэтай дэзар-ганiзацыi нямецкiх ваенных перавозак.
Усе тры гады нямецкай акупацыi ў тыле ворага дзейнiчалi падполыiгчыкi. Дыверсiйную дзейнасць на чыгуначным вузле «Орша» разгарнуў былы начальнiк паравознага дэпо К. С. За-слонаў. Яго людзi рабiлi мiны, якiя падкiдвалi з вуглем у пара-возныя топкi.
Такiм чынам, было выведзена са строю болын 200 параво-заў. Калi стварылася пагроза раскрыцця падполля, Заслонаў пакiнуў Оршу i ўзначалiў партызанскi атрад. У 1942 г. ён загiнуў. В. З. Харужая ўзначалiла адну з падпольных груп Вiцебска.
У маi 1942 г. выйшаў першы нумар падпольнай газеты «Звязда», рэдактарам якой з'яўляўся Уладзiмiр Амельянюк. Усяго ў акупiраваным Мiнску выйшла 4 нумары «Звязды». Ар-ганiзатарамi I Мiнскага падполля былi: І. П. Казiнец, І.І. Матусевiч. Член Мiнскага падполля, урач 3 клiнiчнай бальнiцы прафесар Я. У. Клумаў дапамагаў параненым партызанам. Аснасцiў медыкаментамi i медiнструментамi 2 партызанскiя шпiталi. 22 верасня 1943 мiнскiя падпольшчыкi i партызаны здзейснiлi кару над гаўляйтарам Беларусi В. Кубэ. Алена Рыгораўна Мазанiк падлажыла яму ў ложак мiну. Нямецкiя акупанты ахрысцiлi Мiнск «страляючым горадам». А ў 1974 г. Мiнск быў удастоены звання Горад-Герой.
Такiм чынам, барацьба супраць фашысцкiх захопнiкаў у Беларусi набыла масавы характар. У тыле ворага змагалася больш 1 млн. падполынчыкпў, 1255 партызанскiх атрадаў. Было створана 219 партызанскiх брыгад. У гэтай барацьбе ўдзельнiчалi i старыя (браты Мiхаiл i Іван Цубы) i падлеткi (Марат Казей, Цiхан Баран). Не здарма нашу Беларусь называюць рэспублiкай-партызанскай.
У XVI - XVIII ст. на Беларусi адбылося станаўленне фальваркава-паншчыннай сiстэмы. Фальварак - двор i гаспа-дарка феадала, прадукцыя якой прадвызначалася на продаж. Справа ў тым, што ў гэты час перад Зах. Еўропай паўстала збожжавая праблема. Гандаль сельскагаспадарчай прадукцыяй на заходнiм рынку станавiўся ўсё больш прыбытковым.
Каб пераарыентаваць сваю гаспадарку на рынак, феадалы пачынаюць ствараць, можна сказаць, прадпрыемствы на вы-творчасцi збожжа. А для гэтага трэба было прымусiць сялян працаваць на зямлi. У сувязi з гэтым, пачынаецца рэар-ганiзацыя панскага двара ў фальварак. Фальваркавая гаспадар-ка мела ўжо таварны характар. Засыоўвалася яна на працы прыгонных сялян, галоўнай iх павiннасцю станавiлася панш-чына.
Развiццё фальваркава-паншчыннай сiстэмы паскорыла працэс запрыгоньвання сялян. (Прывiлей Казiмiра 1447 г. пак-лаў пачатак запрыгоньванню сялян. У статутах ВКЛ 1529, 1566 гг. нормы прыгоннага права замацоўвалiся.). Статут 1588 г. канчаткова запрыгонiў сялян.
Каб павялiчыць прыбытковасць фальварку у 1557 г. была праведзена рэформа — «Валочная памера», цi, як яе яшчэ назы-валi, «Устава на валокi». Паводле «уставы» уся зямля дзялiлася на валокi. Аднг валока складала 21,36 га. Да рэформы сяляне мелi розныя памеры зя^Ілi, а налогi за iх аплачвалi роўныя. Цяпер жа на iх накладвалi павiннасцi з валокi. Гэта рэформа замацавала фальваркава-паншчынную сiстэму i павялiчыла прыбытковасць гаспадаркi феадала.
XVI ст. можна назваць часам урбанiзацыi беларускага грамадства. Урбанiзацыя (ад лацiнскага слова пгЬаІшз— гарадскi)—гэта рост гарадоў i павелiчэнне гарадскога насельнiцтва.
з насельнiцтвам 4-5 тыс. з'яўлялiся Гродна, Мiнск, Навагрудак i iнш. Малымi гарадамi 2-3 тыс. насельнiцтва былi Бабруйск, Орша, Тураў i iнш.
К сярэдзiне XVII ст. у гарадах i мястэчках гарадскога ты-пу пражывала 12-13% насельнiцтва Беларусi. Асноўнае на-сельнiцтва гарадоў складалi рамеснiкi, гандляры, купцы, сяля-не-земляробы. Адным з галоўных фактараў росту гарадоў было развiццё гандлю, рамеснай вытворчасцi, яе спецыялiзацыя, уда-сканаленне тэхнiкi. У ХУІ-ХУІП стст. у буйнейшых гарадах рамяством займалася болын паловы жыхароў. 3 ростам гарадоў, як гандлёва-рамесных цэнтраў, гараджане iмкнулiся да са-макiравання. 3 XV да першай паловы XVII ст. гарады Беларусi атрымалi права на самакiраванне - Магдэбурскае права. Мiнск атрымаў Магдэбурскае права у 1499 г.
У XVIII ст. у эканомiку пранiкае мануфактурная вытвор-часць. Мануфактура (ад лацiнскага тапнз—рука, /асiнга— выраб) —капiталiстычнае прадпрыемства, на якiм прымянялася ручная праца i iснавала падзяленне працы. Першыя беларускiя мануфактуры з'явiлiся ў 10-30 гг. XVIII ст. Яны былi вотчыннымi. Іх засноўвалi ў сваiх уладанпях некаторыя феадалы.
Першымi мануфактурамi у Беларусi. былi шкляная ў Налiбоках (20-я г. XVIII ст.), люстраная мануфактура ў Радзiвiлаўскiм мястэчку Ўрэчча (к. 30-х гг. XVIII ст.). Апошняя мела еўрапейскую вядомасць. Гэта было першае прадпрыемства па вырабу люстэркаў у Рэчы Паспалiтай. Урэцкiя майстры упрыгожвалi палацы многiх магнатаў. Ва Урэччы i Налiбоках выраблялi аконнае шкло, посуд з каляровага i малочнага шкла i крышталю. Вырабы аздаблялi гравiроўкай, размалёўвалi золатам, срэбрам i фарбамi, упрыгожвалi медальёнамi. У канцы XVIII ст. у Беларусi iснавала звыш 50 прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу.
Вызваленне БССР ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаў
«Баграцiён» (Беларуская аперацыя) праходзiла з 23 чэрвеня па 29 жнiўня 1944 г. К лету 1944 г. лiнiя савецка-германскага фронту ўяўляла сабой выступ - «беларускi балкон». Гiтлераўскае камандаванне ўмацавала гэты выступ. Беларускiя гарады ўяўлялi сабой крэпасцi, якiя не належылi здачы нi пры якiх абставiнах. Тут была сканцантравана нямецкая група армiй «Цэнтр». Лiнiю абароны немцы называлi «Фатэрлянд» («Айчына»). Гэтым падкрэслiвалася, што нямецкая армiя абараняе тут рубяжы Германii - праз Беларусь iшоў самы кароткi шлях да яе.
Аперацыя «Баграцiён» рыхтавалася ў строгай сакрэтнасцi. Днём пераганялiся пустыя эшалоны на Ўкраiну, а ўначы падвозiлася ваенная тэхнiка к Беларусi. Наступленне стала нечаканым для нямецкага камандавання.
У аперацыi «Баграцiён» прымалi ўдзел 1-ы Беларускi фронт (камандуючы - генерал армii К. К. Ракасоўскi), 2-i Беларускi фронт (камандуючы - генерал-палкоўнiк Г. Ф. Захараў), 3-i Беларускi фронт (камандуючы - генерал-лейтэнант І. Д. Чарняхоўскi), 1-ы Прыбалтыйскi фронт (камандуючы -генерал армii І. Х. Баграмян).
Юрый Смiрноў.
Фролiкаў i Бурдзейыы сталi першымi ганаровымi грамадзянамi горада Мiнска. А. С. Бурдзейнаму было дадзена права запалiць вечны агонь ля помнiка Перамогi на Круглай плошчы ў Мiнску.
Па ходу вызвалення беларускiх гарадоў утваралiся «катлы» -- месцы акружэння. i знiшчэння буйных сiл працiўшка. 7 дзён кiпеў «Мiнскi кацёл» ад Пцiчы да Смалявiч. Тут была акружана 100-тысячная групiроўка працiўнiка. 70 тыс. гiтлераўцаў было забiта i 35 тыс узята ў палон. 28 лiпеня савецкiя войскi вызвалiлi Брэст. Такiм чынам, к канцу лiпеня ўся тэрыторыя Беларусi была вызвалена ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаў.
У 1969 г. на 21 кiламетры шашы Мiнск - Масква быў адкрыты Курган Славы - помнiк у гонар воiнаў чатырох франтоў, якiя вызвалялi Беларусь.
Аперацыя «Баграцiён» мела 4 асаблiвасцi:
1. Імклiвасць наступлення. Наша армiя праходзiла 100-200 км у дзень. Кожны дзень вызваляўся буйны населены пункт.
2. Немцы не паспявалi адступаць. Утварылiся катлы.
3. Узаемадзеянне ўсiх радоў войск.
4. Удзел у аперацыi партызан.
Беларуская аперацыя завяршылася 29 жнiўня 1944 г. У вынiку была вызвалена ўся Беларусь, большая частка Лiтвы, частка Латвii, польскiя землi к усходу ад Вiслы.
Прычыны падзелаў Рэчы Паспалiтай. Паўстанне Т. Касцюшкi ў Беларусi. Далучэнне Беларусi да Расiйскай Імперыi
войн. Бязладдзе было выклiкана залатымi шляхецкiмi вольнасцямi. Шляхта магла выбiраць караля, iснавала права «лiберум вета»(свабода забаро-ны), калi любы дэпутат сейма мог выказаць нязгоду з рашэннем сейма, i ў гэтым выпадку яно не прымалася. У час Паўночнай. вайны (1700-1721 гг.) Пётр I навязаў Рэчы Паспалiтай пагад-ненне, па якому войска Рэчы Паспалiтай скарачалася да 22 тыс. Абаранiць дзяржаву гэта войска не магло. (Для параўнання: на яе межах стаялi войскi Расiйскай iмперыi у 350 тыс., Аўстрыi -280 тыс., Прусii - 200 тыс.)
У 1794 г. расля другога падзелу Рэчы Паспалiтай у Бела-русi адбылося нацыянальна-вызваленчае паўстанне Тадэуша Касцюшкi. Паўстанцы выступалi за «вольнасць, цэласнасць, не-залежнасць» сваёй Радзiмы. Узначалiла яго шляхта. У атрады паўстанцаў уступалi касiянеры-сяляне, узброеныя косамi.
Браслаўшчыну здзейснiў атрад пад кiраўыiцтвам Мiхаiла Клеафаса Агiнскага, вядомага сваiм паланезам «Развiтаыне з Радзiмай».
Хаця напачатку ў паўстанцаў былi поспехi, але яны не вытрымалi нацiску царскiх войск Суворава, якiя направiла на падаўленне паўстання ЕкацярынаІІ. Царызм задушыў нацыя-нальна-вызваленчы рух народаў Рэчы Паспалiтай. Цяпер лёс краiны быў вырашаны. Адбыўся канчатковы падзел у 1795 г., па якому ўся тэрыторыя Беларусi апынулася ў складзе Расiйскай iмперыi.
Такiм чынам, аслаблеыне Рэчы Паспалiтай у XVIII ст. вы-карысталi Расiя, Прусiя, Аўстрыя, якiя падзялялi памiж сабой Рэч Паспалiтую. Паўстанне Тадэуша Касцюшкi не змагло пра-духiлiць падзеннэ Рэчы Паспалiтай. У вынiку трох падзелаў гэ-та дзяржава перастала iснаваць, а Беларусь аказалась у складзе Расiйскай iмперыi.
Пeраход БССР да мiрнага жыцця (1945 — 1953 гг.). Аднаўленне народнай гаспадаркi. Грамадска-палiтычнае i культурнае жыццё
Пасля заканчэння Вялiкай Айчыннай вайны адбываўся пераход да мiрнага жыцця ў 1945-1953 гг. Паколькi вайна на-несла вялiкiя страты (у Беларусi загiнуў кожны чацвёрты жы-хар, страчана звыш паловы нацыянальнага багацця, разбурана 209 гарадоў i 9200 сёл), першапачатковай задачай было ад-наўленне народнай гаспадаркi.
цяжар аднаўленчых работ лёг на плечы беларускага народа. Ужо к 1950 г. народная гаспадарка рэспублiкi была адноўлена.
Пасля вайны найперш развiвалася цяжкая прамысло-васць. У Мiнску былi пабудаваны аўтамабiльны i трактарны за-воды. Пасля вайны Мiнск быў у лiку самых разбураных гарадоў СССР. У iм захавалася толькi некалькi буйных будынкаў (Дом Афiцэраў, Тэатр оперы i балета, Дом урада), людзi юцiлiся ў зямлянках. У сувязi з гэтым, апераджальнымi тэмпамi развiвалася будаўнiцтва. Амаль поўнасцю разбураная ў час вай-ны чыгунка к 1950 г. была адноўлена на 93%. Менш паспяхова аднаўлялася сельская гаспадарка. Тут сказалася палiтыка су-цэльнай калектывiзацыi, да таго ж дзяржава накiроўвала сродкi ў першую чаргу на аднаўленне прамысловасцi. Аднак, ужо ў 1947 г. была адменена картачная сiстэма.
У Заходняй Беларусi аднавiлiся пачатыя да вайны iндустрыялiзацыя i калектывiзацыя.
У грамадска-палiтычным жыццi ,пасля вайны назiралася узмацненне сталiнскага таталiтарнага рэжыму. Ва ўмовах адна-партыйнай сiстэмы ўсё знаходзiлася пад кантролем КПБ, пар-тыя назначала сваiх прадстаўнiкоў на ўсе дзяржаўныя i кiруючыя пасады. Пасля вайны адбылiся арышты сярод iнтэлiгенцыi. Цяжкасцi Гулага пазналi вучоны гiсторык Мiкалай Мiкалаевiч Улашчык, пiсьменнiк Сяргей Грахоўскi, Алесь Звонак, Уладзiмiр Дубоўка i iнш. Здраднiкамi Радзiмы аб'яўлялiся ваеннапалонныя, органамi НКУС правяралiся тыя, хто пражываў на акупiраванай тэрыторыi.
Разам з гэтым, пасля ваiшы аднаўлялася дзейнасць Саве-таў, развiвалася культура, значнай з'явай грамадска-палiтычнага жыцця сталi выбары ў Вярхоўны Савет БССР у 1947 г. i ў мясцовыя Саветы ў 1948 г.
зборнiкi паэзii Аркадзя Куля-шова, Максiма Танка.
Купалы спектакля «Пяюць
28
жаваранкi» па п'есе Кандрата Крапiвы (Дзяржаўная прэмiя СССР за 1951 г.); заснаванне Дзяржаўнага хора Беларусi пад кiраўнiцтвам Генадзя Цiтовiча ў 1952 г. (цяпер -- акадэмiчны ансамбль песнi i танца РБ iмя Цiтовiча).
Такiм чынам, дзякуючы гераiчнай працы беларускага народа ўжо к 1950 г. была адноўлена народная гаспадарка рэспублiкi. Развiвалася беларуская культура. Але, не гледзячы на перамогу народа ў вайне, у краiне. працягвала захоўвацда сталiнская таталiтарная сiстэма.
Беларусь у вайне 1812 г.
У пачатку 17 ст. iмператар Францыi Напалеон Банапарт заваяваў i падпарадкаваў сабе Заходнюю Еўропу (акрамя Англii i Швецыi). На шляху да мiравога панавання Напалеона стаяла Расiя.
Напалеон марыў захапiць Расiю, раздрабiць яе на часткi, выкарыстаць яе багаццi i ваенную моц, каб сакрушыць Англiю.
У ноч 12 чэрвеня 1812 г. без абвяшчэння вайны 600-тыс. армiя Напалеона перайшла р. Нёман i ўторглася у рубяжы Расii. Пачалася Айчынная вайна 1812 г. У ёй народы Расii абаранялi незалежнасць свасн Радзiмы.
На заходняй мяжы Расii знаходзiлася усяго 230 тыс. рускiх войск, падзеляных на 3 армii. Першая армiя Барклая дэ Толi знаходзiлася ў Лiтве, другая-генерала Баграцiёна-у Беларусi, трэцяя-генерала Тармасава— на Украiне. Напалеон разлiчваў магутным ударам разграмiць рускiя армii на мяжы. Такая бiтва з перавышаючай армiяй працiўнiка была для Расii раўназначпа гiбелi, i таму рускiя армii сталi адступаць на ўсход. На iх шляху ляжала Беларусь. Напалеон праследваў армii Барклая i Баграцiёна.
Пад Кобрынам, недалёка ад Брэста, рускiя войскi атрымалi першую перамогу над войскамi Напалеона 15 чэрвеня 1812 г. У гонар гэтай перамогi тут пастаўлены помнiк.
Каля вёскi Салтанаўка, пад Магiлёвам, корпус генерала Раеўскага цэлыя суткi утрымлiваў французаў. Гэта дазволiла армii Баграцiёна пераправiцца праз Днепр.
Рускiя войскi стойка трымалi абарону пад Полацкам, каб перакрыць дарогу ворагу на Пецярбург. Тут, каля мястэчка Клясцiцы, рускiя войскi пад камандаваннем генерала Кульнёва прымусiлi ворага адступаць. Кульнёў быў смяротна паранены ў апошнi дзень Клясцiцкiх баёў. Абарончыя баi На тэрыторыi Беларусi дазволiлi рўскай ' армii адарвацца ад ворага i аб'яднацца пад Смаленскам (спачатку планавалася аб'яднацца пад Вiцебскам). Пасля Смалёнска рускую армiю ўзначалiў 60-гадовы палкаводзец Мiхаiл Іларыёнавiч Кутузаў (гэту функцыю раней выконваў Барклай дэ Толi). '/
лёг цяжар забеспячэння французкай армii прдуктамi i фуражом. У многiх беларускiх гарадах (Мiнску, Барысаве, Оршы i iнш.) былi пабудаваны прадуктовыя склады. Прадукты захопнiкi адымалi ў насельнiцтва. Многiя сяляне iшлi ў партызаны. Так, усё дарослае насельнiцтва вёскi Жарцы Полацкага павета стварыла партызанскi атрад начале з селянiнам Максiмам Маркавым. 22 партызаны атрада былi ўзнагароджаны ганаровымi крыжамi. Для абароны ад. партызан Напалеон вымушаны быў трымаць йа тэрыторыi Беларусi 30-тысячнае войска.
баку французаў.
не змог перамагчы. I, хаця ў пачатку верасня французкiя войскi занялi Маскву, прабыўшы там 35 дзён, яны пачалi адступленне. Напалеон хацеў правесцi армiю па некранутым вайной месцам, але ў жорсткiм баi пад Малаяраслаўцам Кутузаў перакрыў яму шлях. I адступленне адбывалася па той жа Старасмаленскай разаронай дарозе. Армiя Кутузава праследвала адступленне ворага, адначасова вызваляючы ад французкiх гарнiзонаў беларускiя гарады. Кiдаючы артылерыю, абозы, награбленае дабро, захопнiкi спяшалiся пакiнуць Расiю. Тысячамi гiблi яны пад ударамi рускiх войск i партызан.
Пасля бiтвы пад Студзёнкай (каля Барысава) 14-17 лiстапада 1812 г. адыход армii i Напалеона паратварыўся ў безладныя ўцёкi. Тут, пры пераправе французкай армii праз Беразiну, адбылася апошняя бiтва Напалеонаўскай армii ў гэтай вайне.
Пад Студзёнкай загiнула каля 25 тыс. французаў. Пераправiўся толькi Напалеон са сваёй гвардыяй. Армiя
Цапалеона перастала iснаваць. За межы Расii выйшла не болыл 30 тыс. змучаных салда*-«вялiкаii армii».
24 лiстапада 1812 г. у Смаргонi Напалеон пакiнуў сваю ' армiю i ад'ехаў у Парыж.
Такiм чынам, у вайне 1812 г. Беларусь стала арэнай ваенных дзеянняў. Вайна прынесла Беларусi разбурэннi, эпiдэмii, велiзарныя страты ў гаспадарцы i культуры. Цар дараваў здраду мясцовым памешчыкам, е'ле не паменшыў прыгоннiцкi гнет сялян, якiя дапамаглi рускай армii.
Удзел БССР у заснаваннi i дзейнасцi Арганiзацыi Аб'яднаных Нацый. Мiжнародныя сувязi Рэспублiкi Беларусь на сучасным этапе.
ААН - мiжнародная арганiзацыя, створаная для падтры-мання мiру, бяспекii развiцця сурацоўнiцтва памiж краiнамi. Штаб-кватэра ААН знаходзiцца ў Нью-Йорку. Узначальвае Ге-неральны сакратар ААН Кофi Ананд. У Мiнску дзейнiчае Прад-стаўнiцтва ААН у рэспублiцы Беларусь.
Афiцыйнай датай утварэння ААН лiчыцца 24 кастрычыiка 1945 г., калi ўступiў у сiлу яе статут. 24 кастрычнiка адзнача-ецца штогод як дзень ААН.
Беларусь з'яўляецца адной з краiн-заснавальнiц ААН. 27 красавiка 1945 г. мiжнародная канферэнцыя ў Сан-Францыска, склiканая для заснавання ААН, прыняла рашэнне аб уключэннi БССР i УССР у лiк краiн-заснавальнiц ААН. Гэтым прызнаваўся вялiкi ўклад БССР у разгром фашызму i панесеныя беларусамi ў ходзе вайны каласальныя людскiя ахвяры i матэрыяльныя страты. Беларускую дэлегацыю ў Сан-Францыску пры падпiсаннi ўстава ААН узначальваў старшыня СНК БССР i мiнiстр замежных спраў Кузьма Венядзiктавiч Кiсялёў.
Па шэрагу важных праблем дэлегацыя БССР выступала з прапановамi i праектамi рэзалюцый. У прыватнасцi, па яе пра-панове ў 1946 г. Генеральная Асамблея ААН (галоўны дарадчы орган ААН) прыняла рэзалюцыю «Аб выдачы i пакараннi ваен-ных злачынцаў». 3 трыбуны ААН Беларусь выступiла з асуд-жэннем вайны ЗПІА ў В'етнаме. Рэспублiка мае пастаянныя прадстаўнiцтвы ў спецыяльных органах, такiх як ЮНЕСКА (Арганiзацыя аб'яднаных нацый па пытаннях адукацыi, навукi i культуры), МАГАТЭ (Мiжнароднае агенства па атамнан энергii), МАП (Мiжнародная арганiзацыя працы).
Еўропе. У адпаведнасцi з гэтым знешнепалiтычным курсам, ядзерная зброя ў 1996 г. поўнасцю выведзена за межы нашай рэспублiкi. Беларусь стала першай у свеце краiнай, якая добраахвотна адмовiлася ад вало-дання ядзернай зброяй.
Выгаднае геаграфiчнае становiшча i эканамiчны патэнцы-ял рэспублiкi садзейнiчаюць развiццю знешнеэканамiчных зносiн, стварэнню сумесных прадпрыемстваў.
Так у 1989 г. пачало выпускаць прадукцыю Беларуска-германскае прадпрыемства «Белвест» у Вiцебску. Каля 100 прадпрыемстваў i аб'яднанняў рэспублiкi ўстанавiлi прамыя су-вязi з замежнымi партнёрамi. У iх лiку Мiнскi трактарны завод, МЗХ i iнш.
Беларусь праводзiць курс на ўмацаванне эканамiчнага ўзаемадзеяння СНД, хутчэйшае фармiраванне ўсходнееўрапейскага рынку. 2 красавiка 1996 г. Прэзiдэнт Рэс-публiкi Беларусь А. Р. Лукашэнка i Прэзiдэнт Расiйскай Федэ-рацыi Б. М. Ельцын падпiсалi ў Маскве дагавор аб больш глыбо-кай эканамiчнай iнтэграцыi i ўтварэннi супольнасцi абедзвюх дзяржаў. У лiпенi таго ж года Прэзiдэнт Рэспублiкi Беларусь А. Р. Лукашэнка наведаў Францыю i правёў перагаворы з яе Прэзiдэнтам Жакам Шыракам. У 1998 г. ён пабываў ў Кiтаi, В'етнаме, Іране, Сiрыi. На сучасным этапе Рэспублiка Беларусь ажыццяўляе знешнепалiтычныя сувязi з 125 краiнамi свету.
Сацыяльна-эканамiчнае развiццё Беларусi ў першай палове XIX ст.
У першай палове XIX ст. на Беларусi назiраўся крызiс феадальна-прыгоннiцкага ладу. Як i раней (у ХУІ-ХУІП ст.) тут iснавала фальваркава-паншчынная сiстэма землеўладання, уста-ляваўшаяся па рэформе 1557 г. (валочная памера). Устойлiвы попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю ў Зах. Еўропе вёў да павышэння павiннасцей сялян - памешчыкi былi зацiкаўлены атрымаць больш прадукцыi са сваiх фальваркаў на продаж, i, у першую чаргу, збожжа. Паншчына з адной валокi даходзiла да 12 дзён у тыдзень (6 дзён - мужчынскай i 6 - жаночай працы). Сяляне поўнасцю залежылi ад паноў. Існавала такая павiннасць, як згоны - пагалоўныя прымусовыя выхады ўсiх працасдольных сялян на панскiя работы.
Не лепшым было становiшча казённых сялян. Яны складалi каля 20%. Дзяржаўныя маёнткi здавалiся ў арэнду шляхце. Арандатары за час арэнды iмкнулiся атрымаць як мага болып прыбытку i бясконца павялiчвалi паншчыну, згоны i iншыя павiннасцi. У сялян пры такой эксплуатацыi не заставалася часу для апрацоўкi сваёй зямлi. Такiм чынам, фальваркава-паншчынная сiстэма стала перашкаджаць развiццю сялянскай гаспадаркi, падрываць саму аснову феадальнага ладу, разараючы сялян. Абяднеўшыя сяляне не маглi плацiць падаткi дзяржаве. Гэта трывожыла ўрад.
Галоўныя мерапрыемствы рэформы:
2. Жорсткi кантроль за часовымi ўладзельнiкамi-арандатарамi.
3. Дапамога сялянам - апякунства.
ў рыначныя адносiны.
А вось спроба правесцi рэформу ў памешчыцкай гаспадарцы правалiлася - памешчыкi не жадалi мяняць свае адносiны да сялян. Аднак i тут адбывалiся змены. Так, у 30-я -40-я гг. XIX ст. хутка пашыраюцца пасевы тэхнiчных культур: iльну, канаплi, буракоў, бульбы. У памешчыцкiх iменнях з'яўляюцца цукраварныя заводы, вiнакурнi. На Гродзеншчыне многiя памешчыкi займаюцца танкаруннай авечкагадоўляй, але ў цэлым сялянская гаспадарка заставалася адсталай: маючы ў сваiм распараджэннi сотнi прыгонных сялян, памешчыкi не былi зацiкаўлены ў набыццi сучаснай тэхнiкi i паляпшэннi прылад праiiы.
з'яўляюцца першыя фабрыкi. Гэта былi суконныя фабрыкi ў мястэчках Хомс Кобрынскага павета, i Коеава Слонiмскага павета. К 1860 г. колькасць фабрык i заводаў вырасла да 76. (Фабрыкi - прадпрыемствы з паравымi рухавiкамi i оабочымi машынамi).
Прыгоннае права затрымлiвала развiццё капiталiзму ў прмысловасцi - для яе не хапала свабодных рабочых рук. Да таго ж, галоўнымi ўладальнiкамi капiталу з'яўлялiся памешчыкi. Таму фабрыкi i мануфактуры ў асноўным належылi буйным земле-ўладальнiкам-прадпрымальнiкам. Асаблiвасцю гарадской прамысловасцi Беларусi з'яўлялася прывалоданне тут рамеснай вытворчасцi, дробнакапiталiстычных прадпрыемстваў.
Такiм чынам, у прамысловасцi Беларусi ў першай палове XIX ст. перапляталiся два сацыяльна-эканамiчныя уклады -феадальны i капiталiстычны.
Адметыай рысаii эканамiчнага развiцця Беларусi ў гэты час было будаўнiцтва дарог (шаша Масква - Брэст - Варшава) i каналаў (Бярэзiнскi, Днепра-Бугскi). Ігэта было невыпадкова.
3 развiццём гандлю Беларусь стала часткай агульнарасiйскага рынку, праз яе тэрыторыю ляжаў самы кароткi шлях у Полыпчу i Зах. Еўропу, таму расiйскiя ўлады клапацiлiся аб паляпшэннi шляхоў зносiн у Беларусi.
Такiм чынам, у Беларусi ў першаii палове XIX ст. паляпшалiся шляхi зносiн, захоўваўся феадальна-прыгоннiцкi лад, якi затрымлiваў развiццё капiталiзму ў прамысловасцi i сельскай гаспадарцы.
Супярэчнасцi i дасягненнi ў грамадска-палiтычным жыццi БССР у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
Грамадска-палiтычнае жыццё Беларусi з канца 50-х па пер-шую палову 80-х гг. можна падзялiць на два перыяды.
Першы - 1953-1964 гг. Гэта была спроба дэсталiнiзацыi савецкага грамадства, звязаная з палiтычным курсам М. С. Хрушчова, «курсам XX з'езда». У БССР гэты курс праводзiў К. Т. Мазураў - першы сакратар ЦК КПБ.
Другi - • 1965 -1985 гг. - многiя гiсторыкi называюць паваротам да кансерватызму. Кiраўнiком дзяржавы быў Л.І. Брэжнеў. Гады яго ўлады (1964-1982 гг.) атрымалi ў некаторых гiсторыкаў назву «застой». БССР у гэты час узначальваў П. М. Машэраў (1965-1980 гг.). Гэта быў вельмi паважаны ў рэспублiцы дзеяч, якi не страцiў сувязь з народам. '—""
> шiлiтацыя (зняцце абвiнавачвання) бязвiнна асуджаных. Так былi рэабiлiтаваны паэт Уладзiмiр Дубоўка, вучоны-гiсторык Мiкалай Мiкалаевiч Улашчык.
Іiартыя асудзiла культ асобы Сталiна, раскрыла злоўжываннi ў ;iп> гi)муленнi. Дасягненнем грамадска-палiтычнага жыцця стала ду. макi/. iтызацыя грамадства: людзi больш свабодна выказвалi свае думгсi. Павысiлася роля прафсаюзаў i камсамола, распаўсюджваўся рух за камунiстычныя адносiш.І. ІТ.І XXII з'езде КПСС (1961 г.) была прынята праграма будаўпiкiп камунiзму. М. С. Хрушчаў нават вызначыў тэрмiн, калi ў ггср Лудзе пабудаваыы камунiзм -у пачатку 80-х гг.
Ало гэта была толькi «адлiга» пасля сталiнскай «зiмы». Перыяд хрушчоўскай лiбералiзацыi быў супярэчлiвым. Усе змены былi напраўлены не на злом старой сiстэмы, а на яе рэфармiраванпс. Назiралася пскаторае аслабленне кантролю «зверху», але сама камандна-адмiнiстрацыйная сiстэма засталася непахiснай. Супярэчлiвым было грамадска-палiтычнае жыццё i ў 1965-1985 гг. Рабiўся выгляд, што ў краiне iснуюць дэмакратычныя формы ўлады. На самой справе ўся ўлада фактычна заставалася ў руках партыiiнага апарату, так званай наменклатуры, адарванап ад народа. Назiралася непасрэднае партыiiнае кiраваннс эканомiкаii. Угэты час узмацнiўся кантроль за сродкамi масавай iнфармацыi. У адсутнасцi свабоды слова, з'явiлiся як бы нефармальныя формы грамадска-палiтычнага жыцця, самавыдавецкая лiтаратура. За гэтым вельмi ўважлiва сачылi органы КДБ, якiя выкаранялi iншадумства.
Адмена прыгоннага права ў Беларусi. Буржуазныя рэформы.
Прыгоннае права замаруджвала далеiiшае развiццё гаспадаркi. У краiпах Заходняй Еўропы феадальная залсжнасць сялян знiкла ўжо у ХІУ-ХУ ст. 19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпiсаў Манiфест i Палажэннi аб вызваленнi сялян ад прыгоннай залеж-насцi. Адбылася адмена прыгоннага права ў Расii.
Але па Манiфесту сяляне атрымалi толькi асабiстую свабоду. Зямлёй яны не надзялялiся. Уся зямля заставалася ўласнасцю па-мешчыка. Таму сяляне павiнны былi яе выкупляць. Мала хто з сялян мог выкупiць зямлю,у iх не было грошай. Таму законам бы-ло ўстаноўлена, што сяляне плацiлi толькi 20% вызначанай сумы, а астатняе памешчыку плацiла дзяржава. На працягу 49 гадоў ся-ляне павiнны былi аддаць доўг дзяржаве з працэнтамi за пазыку.
Выкупная сума вызначалася з разлiку 6% гадавых у банку, каб памешчык, паклаўшы ў банк выкуп, мог атрымлiваць штогод лрыбытак, роўны ранейшаму аброку з селянiна.
Да выкупу зямлi селянiн лiчыўся часоваабавязаным i вы-конваў баршчыну i аброк.
Сяляне былi не задаволены вызваленнем без зямлi. Ся-лянскiя выступленнi вымусiлi ўлады пайсцi на ўступкi. У час паўстання Кастуся Калiноўхскага (1863 г.) часоваабавязанае ста-новiшча беларускiх сялян адмянялася. Выкупныя плацяжы на Бе-ларусi былi знiжаны на 20% .
Адмена прыгоннага права стала галоўнай буржуазнай рэ-формай гэтага перыяду. Яна дала пачатак шэрагу буржуазных рэ-форм 60-х —70-х гг. XIX ст. Вызваленых ад прыгоннага права ся-лян трэба было ўраўняць у правах з iншымi саслоўямi. Былi пра-ведзены ваенная,судовая, земская, школьная, цэнзурная, гарад-ская i iнш. рэформы.
Ваенная рэформа (1862-1874 гг.) адмянiла рэкруцкую павiннасць, увяла ўсеагульную воiнскую павiннасць, скарацiла тэрмiн службы з 25 гадоў да 6 - у сухапутных войсках i 7 - на
флоде.
Па судовай рэформе (1864 г.) на змену саслоўным судам прыйшоў агульны для усiх усесаслоўны суд, адкрыты i незалежны ад урада. Уводзiлiся адвакаты i прысяжныя засядацелi, якiя неза-лежна ад суддзяў выносiлi рашэнне аб вiноўнасцi. У паветах уводзiлiся мiравыя суды, а ў губернях - акруговыя. У адрозненнi ад Расii на Беларусi мiравыя судззi не выбiралiся, а назначалiся мiнiстрам юстыцыi. Гэта было звязана з адсутнасцю тут земстваў.
Земствы - гэта выбарныя ўстановы ў паветах i губернях для кiраўнiцтва асветай, аховай здароўя, гаспадарчай справай. Пасля паўстання К. Калiноўскага 1863 г. царскi ўрад не адва-жыўся увесцi выбарныя ўстановы на Беларусi. Яны былi створаны тут толькi ў пачатку XX ст.
Такiя галоўныя вынiкi рэформ 60-х - 70-х гг. Яны сад-зейнiчалi буржуазнаму развiццю Беларусi.
Дасягнeннi ў развiццi культуры, навукi i адукацыi ў БССР г, у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
У другой палове 50-х — першай палове 80-х гг. назiралiся значныя дасягненнi ў культуры
У гэты час асабiстае месца належыла лiтаратуры. Галоўная тэматыка ў ёй - мiнулая вайна. Асаблiва многа зрабiлi, каб данесцi ІІраўду аб вайне I. Шамякiн («Трывожнае шчасце»,), В. Быкаў («Алыiiйская балада», «Жураўлiны крык», «Кар'ер»), I. Чыгрынаў («Плач перапёлкi», «Апраўданне крывi»), А. Адамовiч («Хатынская аповесць»), I. Навуменка («Сасна пры дарозе»).
Набывае вядомасць паэзiя М. Танка, А. Куля-шова, Н. Гiлевiча, Р. Барадулiна, П. Броўкi.
Назiраецца пэўны ўздым тэатральнага мастацтва. У оперным тэатры пашыраюцца творы беларускiх кампазiтараў на сучасную тэму. Напрыклад, «Дзiкая ружа» Ю. Ссмянякi прысвечана жыццю студэнства. У 1967 г. пастаўлены балет Я. Глебава «Альпiйская балада». На працягу многiх гадоў не зыходзiла са сцэны тэатраў камедыя А. Макаёнка «Лявонiха на арбiце». У канцэртных залах рэспублiкi гучыць сiмфанiчная музыка А. Багатырова - аднаго з заснавальнiкаў беларускай оперы. У 1969 г. пры Беларускай фiлармонii створаны ансамбль «Пеецяры» (мастацкi кiраўнiк — У. Мулявiн). Аснова яго рэпертуара - беларускiя народныя песнi i песнi беларускiх кампазўтараў (I. Лучанка, Ю. Семянякi i iнш.).
60-я - 70-я гг. - росквiт беларускага маыументальнага мас-тацтва. У 1969 г. да 25-годдзя вызвалення Беларусi ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаў былi адкрыты мемарыяльныя комплексы «Брэсцкая крэпасць-герой», «Курган славы» (скульптар А. Бембель), «Хатынь». Аўтар цэнтральнай скулыiтуры «Хатынi» — «Няскораны чалавек» - С. Селiханаў. Яму належаць такiя вядомыя манументы, як помнiк Канстанцiну Заслонаву ў Оршы, Марату Ка-зею Мiнску, братам Іавну i-Мiхаiлу Цубам у Салiгорскiм раёне.
У 1972 г. Беларусь свят'куе 90-годдзе Народных паэтаў Янкi Купалы i Якуба Коласа. Да гэтай даты ў. . Мiнску былi ўстаноўлены помнiкi Янку Купалу (скульптары: А. Анiкейчык, Л. Гумiлёўскi, А. Заспiцкi) i Якубу Коласу (скульптар 3. Азгур). У 1974 г. у Полацку адкрыты помнiк Францiшку Скарыну (скулыiтар А. Глебаў). У 60-я - 70-я гады набывае вядомасць тэматычнымi карцiнамi аб вайне М. Савiцкi: «Партызанская мадона», цыкл карцiн «Лiчбы на сэрцы», прысвечаны вязням фашысцкiх лагераў.
Буйным дасягненнем у адукацыi з'явiлася ўвядзенне з 1959 г. абавязковай сярэдняй адукацыi. На пачатку 60-х гг. сталi адкрывацца ПТУ, пашырылася i ўмацавал"ася матэрыяльна-тэхнiчная база ВНУ.
Значныя вынiкi дасягнуты па навуковых распрацоўках. Сталi лаўрэатамi Ленiнскай прэмii акадэмiкi АН БССР М. Ельяшэвiч за навуковыя працы ў ^алiне фiзiчных навук i V. Платонаў за работы ў галiне матэматыкi.
Такiм чынам, у культуры, навуцы i адукацыi БССР гэтага перыяду былi дасягнуты значныя поспехi.
Паўстанне 1863 г. у Беларусi. Погляды i дзейнасць К. Калiноўскага
павета. Пасля заканчэння юрыдычна-га факультэта Пецярбургскага унiверсiтэта. У 1861 г. вярнуўся на радзiму. У гэтым годзе было адменена прыгоннае права. Рэформа вызвала незадаволенасць сялян. У гэты час у двух Цэнтрах - Вар-шаве i Вiльнi рыхтуецца паўстанне за аднаўленне Рэчы Пас-палiтай у межах 1772 г. У Варшаве ствараецца ЦНК (Цэнтральны нацыянальны камiтэт), а ў Вiльнi ЛПК (Лiтоўскi правiнцыяльны камiтэт), на чале якога з кастрычнiка 1862 г. становiцца К. Калiноўскi.
К гэтаму часу ў нацыянальна-вызваленчым руху намецiлася 2 плынi:
2. Чырвоная (дэмакратычная плынь), найболын радыкальная частка якiх - рэвалюцыянеры-дэмакраты, выступалi за лiквiдацыю памешчыцкага землеўладання, права беларусаў, лiтоўцаў, ук-раiнцаў на самавызначэнне, рэвалюцыйную барацьбу з самадзяр-жаўем. Гэту плынь узначальваў К. Калiноўскi.
Летам 1862 г. са сваiмi аднадумцамi В. Урублеўскiм i Ф. Ра-жанскiм ён пачынае выдаваць рэвалюцыйную газету на беларускай мове «Мужыцкую праўду», адрасаваную сялянам. К Калiноўскi iмкнецца прыцягнуць сялян да паўстання за волю, зямлю i наро-даўладдзе. Да лета 1863 г. выйшла 7 нумароў газеты. Кожны нумар пачынаецца зваротам «Дзецюкi» i падпiсваўся псеўданiмам К. Калiноўскага «Яська, гаспадар з-пад Вiльнi». На выхад газеты ўлады адказалi ўвядзеннем на Беларусi ваеннага становiшча -ваююць з «возмутнтельнымн лнсткамн».
1 лютага 1863 г. ЛПК на чале з К. Калiноўскiм звярнуўся да насельнiцтва Беларусi i Лiтвы з заклiкамi падняцца на ўзброеную барацьбу. Былi створаны паўстанцкiя атрады. На 70% яны былi шляхецкiмi. Сялян налiчвалася толькi 18%. Каб прыцягнуць на свой бок сялян, царскiя ўлады знiзiлi выкупныя плацяжы i ад-мянiлi часоваабавязанае становiшча сялян на Беларусi. У ходзе паўстання на тэрыторыi Беларусi адбылося 46 баёў i баявых суты-чак з царскiмi войскамi. Цэнтрамi паўстання былi Вiленшчына i Гродзеншчына (радзiма Калiноўскага).
У маi 1863 г. на падаўленне паўстання на Беларусi i Лiтве быў накiраваны вiленскi генерал - губернатар М. Мураўёў. Жорсткiмi рэпрэсiямi ён прымусiў «белых» адмовiцца ад паўстання. К. Калiноўскi ж стаяў на чале паўстанцаў да канца, але дабiцца перамогi ў ходзе барацьбы не змог. К верасню 1863 г. паўстанне было задушана. 128 чалавек было пакарана смерцю.
К. Калiноўскага арыштавалi ў студзенi 1864 г. у Вiльнi, дзе ён хаваўся пад iмем настаўнiка Ігната Вiтажэнца. У турме ён напiсаў i перадаў на волю 3 пiсьмы да свайго народа - «Пiсьмы з-пад шыбенiцы». У iх ён яшчэ раз пацвердзiў свае погляды на са-мавызначэнне Беларусi. Нi маскоўскi, нi польскi ўрад не з'яўляецца беларускiм. Свой беларускi ўрад павiнен сфармiравацца ў ходзе паўстання народа за шчасце i волю. Ён заклiкае «братоў», «мужыкоў родных» змагацца за сваю Бацькаўшчыну.
22 сакавiка 1864 г. у Вiльнi К. Калiноўскi быў павешан. Стоячы пад шыбiнiцай, ён у апошнi раз выказаў свае перакананнi. Калi ў прыгаворы яго назвалi «дваранiнам», ён заявiў: «У нас няма дваран, усе роўныя».
Галоўныя накiрункi i дасягненнi ў эканамiчным развiццi БССР у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
Галоўныя накiрункi эканамiчнага развiцця БССР вызнача-ныя ў другой палове 50-х гадоў былi абумоўлены разгортваннем навукова-тэхнiчнай рэвалюцыi ў развiтых краiнах свету. Каб пе-раадолець адсталасць ад захаду, прадуглежвалiся аперажальныя тэмпы развiцця тых галiн прамысловасцi, якiя забяспечваюць тэхнiчны прагрэс усёй народнай гаспадаркi: машынабудавання, металаапрацоўкi, хiмiчнай i нафтахiмiчнай прамысловсцi, энерге-тыкi. 'У сельскаii гаспадарцы галоўнымi накiрункамi развiцця было пераразмеркаванне дзяржаўнага бюджэту на карысць сельскай/ гаспадаркi, павышэнне закупачных цэн на яе прадукцыю, умацаД аакяе калгасаў i саўгасаў, мелiярацыйныя работы.
словамi, эканамiчнае развiццё пра-ходзiла экстэнсiўным шляхам. Шлях звязаны перш за ўсё з павы-шэннем колькасцi выпускаемай прадукцыi i колькасным ростам прадпрыемстваў. Усувязi з гэтым была праведзена рэформа 1965 года, аўтарам якой з'яўляецца А. М. Касыгiн (старшыня Савета Мiнiстраў СССР).
Галоўным накiрункам развiцця згодна рэформе 1965 г. стаў пераход да iнтэнсiўнага шляху развiцця эканомiкi. Шлях, звязаны з ростам вытворчасцi за кошт укаранення дасягненняў навукi i тэхнiкi i павышэння прадукцыйнасцi працы. Павышэнне перш за ўсё якасных, а не колькасных паказчыкаў. Рэформай прадуглед-жвалася ўключыць у дзеяннi таварна-грашовыя механiзмы, эле-менты рыначнай эканомiкi. Многiя прадпрыемствы пераводзiлiся на гаспадарчы разлiк.
Вынiкi рэформы на Беларусi праявiлiся ў тым, што на пер-шым часе адбылося паляпшэнне работы прамысловасцi, пабудава-ны новыя прадпрыемствы: Бабруйскi Іпынны камбiнат, Беларускi металургiчны завод у Жлобiне, завод робататэхнiкi ў Мiнску.
Адным з галоўных накiрункаў развiцця Бсларусi з першай паловы 80-х гг. заставаўся, як i раней, пераважны рост цяжкай прамысловасцi, якая ў 70-я гады ўсё больш ператваралася ў галiну для абслугоўвання «абаронкi» - абароннаii прамысловасцi. У гэтай галiне назiралiся значныя дасягненнi.
Праводзiлася мелiярацыя, хiмiзацыя сельскай гаспадаркi. Далейшае ўкараненне ў сельскагаспадарчую вытворчасць дасяг-ненняў навукi i тэхнiкi прывяло да стварэння аграпрамысловых комплексаў - АПК - комплексы па пераапрацоўцы сельскагаспа-дарчай сыравiны i атрыманню прадуктаў харчавання. У па-раўнаннi з iншымi рэспублiкамi СССР у Беларусi ў 80-х гадах назiралiся некалькi лепшыя паказчыкi развiцця сельскай гаспа-даркi. Беларусь у тыя гады ў народзе называлi «адкормачным цэхам Савецкага Саюза», таму што тут, пачынаючы з 60-х гадоў, былi дасягнуты поспехi ў развiццi малочнай i мясной жывёлага-доўлi.
Такiм чынам, у адпаведнасцi з галоўнымi накiрункамi эка-намiчнага развiцця, у Беларусi былi дасягнуты значныя поспехi ў развiццi прамысловасцi i сельскай гасппдаркi. Але ва ўмовах ка-мандна-адмiнiстрацыйнай сiстэмы перавесцi эканомiку на iнтэнсiўны шлях развiцця нс ўдалося.
Развiццё культуры ў Беларусi ў XIX ст.
Галоўнымi накiрункамi развiцця культуры Беларусi ў XIX <ст. былi звязаны з яе ўваходам у склад Расiйскай iмперыi i палiiгыкай русiфiкацыi, якая пачала праводзiцца пасля паўстання 1830-1831 гг. Некалькi разоу за XIX ст. рэфармiравалася сiстэма адукацыi. Па рэ-форме 1803-1804 гг. стварылася пераемная сiстэма адукацыi: пачат-ковая (прыходскiя вучылiшчы), няпоўная сярэдняя (павятовыя ву-чылiшчы), сярэдняя (гшназii), вышэйшая (Вiленскi унiверсiтэт) адукацыя.
Пасля ппўстання дзекабрыстаў школы сталi саслоўнымi, а ў 1832 г. быў закрыты Вiленскi унiверсiтэт. Школьная рэформа ],864 г., якая насiла буржуазны характар, увяла ўсесаслоўную аду-кацыю. Саслоўныя абмежаваннi пры паступленнi ў сярэднiя вы-шэйшыя навучальныя ўстановы адмянiлiся. Але была высокая пла-та за навучанне. Усе цiколы дзейнiчалi на рускай мове. Школьная рэформа па чаое супала з паўетаннем К. Калiноўскага, пасля якога была закрыта адзiная застаўшаяся на Беларусi вышэйшая навучаль-ная ўстанова ~ Земляробчы iнстытут у Горы - Горках. Такiм чынам, к канцу XIX ст. на Беларусi не было нiводнай вышэйшай навучаль-най установы. Пiсьменнасць у горадзе. склала 25,7% , у вёсцы - 16% .
Адсутнасць вышэйшых навучальных устаноў адмоўна адбiвалася на развiццi кавукi ў Беларусi. Навучальнпй дзейнасцю тут займалiся выкладчыкi сярэднiх навучальных устаноў, урачы, аграномы, iыжынеры. Набылi вядомасць такiя вучоныя беларусаз-наўцы, як Адам Кiркор (археолаг, этнограф, гiсторык), браты Кан-станцiн i Яўстафiй Тышкевiчы (займалiся археалагiчнымi раскоп-камi), Іван Насовiч (этнограф, мовазнаўца).
Да I паловы XIX ет. адносiцца зараджэнне беларускай лiтаратурнай мовы i станаўленне лiтаратуры. Вышэйшым дасягнен-нем у лiтаратуры гэтага часу лiчацца ананiмныя паэмы «Тарас на Парнасе» i «Энеiда навыварат». Першыя вядомыя беларускiя пiсьменнiкi Адам Мiцкевiч («Пан Тадэвуш»), Ян Чачот, Ян Барш-чэўскi, Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч («Пiнская шляхта»), Уладзiслаў Сыракомля, Паўлюк Багрым («Зайграй. зайграй, хлопча малы»). Гэта беларуска-польскiя паэты i празаiкi, для iх характэрна двух-моўная творчасць - на польскай i беларускай мове.
Прыкладам жанру публiцыстыкi з'яўляецца «Мужыцкая :;раўда» i «Пiсьмы з-пад шыбенiцы» К. Калiноўскага. У асобных месцах яны ўспрымаюцца як вершы ў прозе.
Пасля падаўлення паўстання К. Калiноўскага ў гiсторыi бела-рускай лiтаратуры настаў цяжкi перыяд, фактычна быў забаронены беларускi друк. У той' жа час iдзе працэс жанравага ўзбагачэння лiтаратуры, удасканальваецца вершаскладанне. У лiтаратуру прыйшлi Адам Гурынойiч, Янка Лучына. Вяршыняй развiцця бела-руокай лiтаратуры II падовы XIX ст. стала творчасць Ф. Багушэвiча («Дудка беларуская», «Смык беларускi»).
У жывапiсе I паловы XIX ст. назiраецца пераход ад класiцызму да рамантызму i рэалiзму. Беларускiя мастакi I. Аляш-кевiч, В. Ваньковiч, Я. Дамель, I. Хруцкi шукалi сваю тэму, якая б была больш цесна звязана з людзьмi i сучаснымi праблемамi. Таму невыпадкова гiстарычны, партрэтны i псйзажны жанры становяцца галоўным у беларускiм жывапiсе.
Вядомыя беларускiя жывапiсцы II паловы XIX ст. А. Гараўскi («На Радзiме» партрэт М. Глiнкi), II. Сiлiвановiч (мазаiчнае пано «Тайная вячэра», «Пастух»), К. Альхiмовiч («Пахаванне Гедымiна»).
Архiтэктуру XIX ст. вызначалi палацы, храмы, адмiнiстрацыйныя будынкi. Выдатным дасягненнем беларускага класiцызму з'яўляецца палад-сядзiба П. А. Румянцава ў Гомелi. Для II паловы XIX ст. характэрны стылявы эклектызм - змяшанне роз-ных стыляў i мастацкiх элементаў. Найбольш вядомы помнiк -царква Аляксандра Неўскага на ваенных могiлках у Мiнску (псеўдарускi стыль).
Свайго прафесiйнага тэатра на Беларусi ў гэты час не было: беларускае тэатральнае мастацтва развiвалася ў народна-фальклорных формах. Папулярнымi былi батлейкi. У губернскiх га-радах дзеiiнiчалi стацыянарныя рускiя трупы. Самым буйным кро-кам беларускага прафесiйнага тэатра стала пастаноўка у 1852 г. у Мiнску оперы В. Дунiна-Марцiпксвiча «Сялянка»- музыка С. Ма-нюшкi i Кжыжаноўскага.
Такiм чынам, нягледзячы на палiтыку русiфiкацыi, у Беларусi развiвалася нацыянальная культура.
Эканамiчнае становiшча Беларусi ў другой палове 80-х
У сярэдзiнс 80тХ гг. праявiлiся крызiсныя з'явы ў эканомiцы. Перш за ўсё знiзiлiся тэмпы роста нацыянальнага даходу. На кра-савiцкiм 1985 г. Пленуме ЦК КПСС М. С. Гарбачоў абвясцiў курс на перабудову савецкага грамадства, паскарэнне тэмпаў росту вы-творчасцi. Псрабудова ў Беларусi пачалася адпаведна з агульнасаюзным курсам. У 1986 г. на XXX з'езде КПБ быў зацверджаны план 12-ii пяцiгодкi. План прадугледжваў iнтэнсiўнае развiццё эканомiкi. Створана рэспублiканская праграма «Інтэнсiфiкацыя». Галоўнай задачай было паскорыць навукова-тэхнiчны прагрэс, каб забяспечыць выпуск высакаякаснай, канкурэнтназдольнай на сус-ветным рынку прадукцыi.
К 1988 г. уся прамысловасць, аграпрамысловыя комплексы. транспарт, гандль, будоўля былi пераведзены на самафiнансаванне, гаспадарчы разлiк, пры якiм прадпрыемства, разлiчыўшыся а дзяржавай, магло само распараджацца сваiмi даходамi. Гэта давала пэўную самастойнасць прадпрыемствам. Але ў краiне па-ранейшаму iснавала камандна-адмiнiстрацыйная сiстэма.
Спалучыць планавае цэнтралiзаванае кiраўнiцтва ;з са-макiраваннем прадпрыемстваў аказалася немагчыма. Не дапамагла i дзяржпрыёмка - кантрольная служба за якасцю выпускаемай прадукцыi. Больш таго, узнiкла новая праблема: прадпрыемствы, атрымаўшы некаторую самастоiшасць, пачалi павялiчваць зарпла-ту супрацоўнiкам, тэмпы ж росту вытворчасцi пры гэтым не па-вышалiся. Пачалася iнфляцыя, спад вытворчасцi.
Эканамiчнае становiшча Беларусi рэзка пагоршылася у сувязi з аварыяii на Чарнобыльскай атамнаii электрастанцыi 26 красавiка 1986 г. Радыёактыўнымi нуклiдамi забруджана пятая частка тэры-торыi рэспублiкi, на якой пражывала болыы 2 млн. чалавек. 3 гас-падарчага абароту выведзена 20% зямель.
арэндзе, iндывiдуальнай дзейнасцi, аб прыватызацыi. Закон аб уласнасцi на Беларусi прадугледжваў прыватную, калектыўную, дзяржаўную ўласнасць. Гэта дало маг-чымасць пераходу да разнастаiiных форм гаспадарання на зямлi. Быў прыняты Закон аб фермерскай гаспадарцы. Аднак фермерскiх гаспадарак у Беларусi iснуе мала, не створаны неабходныя ўмовы для iх гаспадарчай дзейнасцi.
Ва ўмовах пераходу да рынку ў 1992 г. былi вызвалены цэ-ны, адбывалася станаўленне банкаўскiх i камерцыйных структур..
Развiцце прамысловасцi i сельскай гаспадаркi Беларусi ў пачатку XX ст. Сталыпiнская аграрная рэформа
фабрык i заводаў (каля 1200). Найбольш буйныя iльно-прадзiльная фабрыка «Дзвiна» у Вiцебску, папяровыя ў Добрушы. Найбольш хуткiмi тэмпамi развiвалася дрэ-ваапрацоўчая прамысловасць. Па-другое, з пераходам капiталiзму на рубяжы XIX - XX ст. у вышэйшую стадыю - iмперыялiзм. Гэта праявiлася ў канцэнтрацыi капiталу. Ствараюцца акцыянерныя таварыствы i сiндыкаты. Сiндыкаты - гэта аб'яднанне прадпры-мальнiкаў па сумеснай вытворчасцi i збыту прадукцыi. Вядучую ролю пачынаюць адыгрываць банкi, галоўнае месца належыла Мiнскаму камерцыйнаму банку.
працягвалася да 1908 г. У вынiку многiя заводы i фабрыкi сталi скарачаць сваю вытворчаець, павысiлася беспрацоўе. 3 1908 г. i да пачатку першаii сусветнай вайны назiраецца ўздьш прамысловасцi.
У пачатку XX ст. Беларуская прамысловасць мела свае
асаблiвасцi:
• Нiзкi ўзровень канцэнтрацыi вытворчасцi: прьiвалодалi дробныя прадпрыемствы (да 50 рабочых).
• Дробная рамесная вытворчасць давала болыдасць прамысловай прадукцыi.
• Прамысловасць спецыялiзавалася на апрацоўцы мясцовай ляс-ной i мiнеральнай сыравiны i прадукцыi сельскай гаспадаркi.
• Вялiкая працягласць чыгуначнай сеткi. Па насычанасцi чыгу-начнымi лiнiямi Беларусь у 1913 г. перавышала ў 1,8 разоў Еўрапейскую Расiю.
У пачатку XX ст. капiталiзм у Беларусi пранiк як у па-мешчыцкую, так i сялянскую гаспадарку, у той жа час захоўвалiся прыгоннiцкiя перажыткi, пакiнутыя рэформай 1961 г. малазямел-ле i беззямелле сялян. Капiталiзм у сельскай гаспадарцы развiваўся па прускаму шляху - марудна з захаваннем буйнога па-мешчыцкага землеўладання.
Рост сялянскага руху прымусiў урад правесцi аграрную рэформу. Праект рэформы распрацаваў Пётр Аркадзьевiч Сталыпiн.(старшыня савета мiнiстраў i мiнiстр унўтраных спраў). Па рэфор-ме прадугледжвалася разбурыць сялянскую абшчыну i стварыць у вёсцы апору самадзяржаўя - клас залежных сялян.
Указ Мiкалая II ад 9 лiстапада 1906 г. паклаў пачатак рэ-форме. Сялянам дазвалялася выйсцi з абшчыны i атрымаць свой
надзел у прыватную ўласнасць. Усе раздробленыя адрэзкi зямлi се-лянiн аб'ядноўваў у адно поле-адруб (яго можна было перадаць па нашчадству). Тут жа будавалася сядзiба селянiна — атрымлiваўся хутар. Працэнт стварэння хутароў на Беларусi быў вышэйшы, чым у Расii. Сялянам аказвалася дапамога ў куплi зямлi праз Сялянскi банк. Дазвалялася перасяляцца на ўскраiны, дзе многа свабодных зямель (у Сiбiр, Урал, сярэднюю Азiю).
Практычна гэта быў пераход ад прускага шляху да аме-рыканскага. 12% сялян Беларусi стварылi хутары. Бедныя сяляне маглi прадаць свой надзел i перабрацца ў горад. Рэформа сад-зейнiчала росту сельскагаспадарчай вытворчасцi. К 1913 г. Бела-русь была буйнейшым раёнам па вырошчванню бульбы i льну. Былi створаны мясцовыя органы кiравання - земствы. Яны дапа-магалi ўмацоўваць хутарскую гаспадарку. Рэформа была не завер-шана - у 1914 г. пачалася I сусветная вайна.
Такiм чынам, прамысловасць i сельская гаспадарка Бела-русi ў пачатку XX ст. упэўнена iшла па капiталiстычнаму шляху развiцця.
У II палове 80-х гг. адбылiся карэнныя змены ў грамадска-палiтычным жыццi. Галоўнымi з iх сталi дэмакратызацыя грамад-ства i фармiраванне шматпартыйнасцi. Пачатак гэтым працэсам паклаў красавiцкi 1985 г. Пленум ЦК КПСС, на якiм М. С. Гарба-чоў абвясцiў курс на перабудову.
Дэмакратызацыя азначала пашырэнне ролi народа ў жыццi грамадства i галоснасць - магчымасць адкрыта выказаць свае по-гляды. Узрасла роля друку, грамадскiх арганiзацый.
У 1989 г. упершыню адбылiся выбары народных дэпутатаў СССР на альтэрнатыўнай аснове, гэта значыць выбаршчыкi маглi выбраць 3 некалькi кандыдатаў аднаго. Да гэтага на працягу ўсяго iснавання савецкай улады на выбары вызначаўся толькi адзiн кан-дыдат.
У 1990 г. па новаму выбарчаму закону праведзены выбары народных дэпутатаў у Вярхоўны савет i мясцовыя саветы. Ва ўмовах аднапартыйнай сiстэмы большасць месцаў атрымалi ка-мунiсты. Адзiнай партыяй, якая супрацьстаяла ў той час КПБ, з'яўляўся БНФ (Беларускi народны фронт), створаны ў 1989 г. на чале з З. С. Пазняком.
Рэальным крокам да фармiравання шматпартыйнай сiстэмы ў грамадстве стаў прыняты ў 1990 г. Закон СССР «Аб грамадскiх аб'яднаннях». У адпаведнасцi з гэтым законам у Беларусi ў пачатку 90-х гг. было створана больш 10 партый, найболып вядомая ся-род iх - Беларуская сялянская партыя. Мэта яе - абараняць эка-намiчньш i палiтычныя правы сялянства. Працэс фармiравання палiтычных партый на Беларусi праходзiў вельмш вяла, яны былi нешматлiкiмi. Але, сам факт складвання шматпартыйнасцi азна-чаў канец манаполii КПСС - КПБ на ўладу i быў адным з праяўленняў дэмакратызацыi грамадства. А гэта азначала, што ў грамадска-палiтычным жыццi рэспублiкi адбываюцца карэнныя змены.
Беларускi нацыянальна-культурны рух у пачатку XX ст.
Пачатак XX ст. увайшоў у гiсторыю Беларусi як цацыяналь-на-культурнае адраджэнне беларусаў. У гэты час узнiкае рух за грамадскае прызнанне самога факта iснавання беларускага народа i яго культуры. Найболыы актыўнай сiлай нацыянальна-культурнага руху з'яўлялася сялянская i дробнашляхецкая iнтэлiгенцыя. Памешчыкi i буржуазiя не толькi не спрыялi бела-рускаму нацыянальнаму руху, але i змагалiся з iм у складзе расiйскiх i польскiх нацыянальных груповак.
Ідэйна-палiтычным кiраўнiком беларускага нацыянальнага руху ў пачатку XX ст. была нацыянальна-дэмакратычная партыя БСГ (Беларуская сацыялiстычная Грамада), а з 1907 па 1915 г., за-снаваная ёю, легальная газета «Наша нiва». БСГ створана ў 1902 г. на аснове гурткоў беларускай студэнцкай i вучнёўскай моладзi ў Мiнску, Вiльнi. Стваральнiкi i кiраўнiкi - браты Іван i Антон Луц-кевiчы, Алаiза Пашкевiч (Цётка) i iнш.
Першым друкаваным органам БСГ i першым легальным пе-рыядычным выданнем на беларускай мове стала газета «Наша до-ля». Выдавалася яна кароткi срок з 1 верасня па 1 снежня 1906 г. у Вiльнi. Усяго выйшла 6 нумароў. Газета мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар, таму з шасцi яе нумароў пяць было канфiскавана палiцыяй, а сама газета была забаронена.
У лiстападе 1906 г. БСГ пачала выдаваць новую легальную газету на беларускай мове «Наша нiва». Гэта была навукова-асветнiцкая i лiтаратурна-мастацкая штотыднёвая газета. 3 са-кавiка 1914 г. i да канца яе iснавання рэдактарам «Нашай нiвы» быў Янка Купала. Вакол газеты групавалася вялiкая колькасць пiсьменнiкаў i грамадска-палiтычных дзеячаў. Сярод iх - Якуб Колас, Цётка, Максiм Багдановiч, Цiшка Гартны, Вацлаў Лас-тоўскi i iнш. Газета была разлiчана перш за ўсё на вясковага чыта-ча i нацыянальную iнтэлiгенцыю. У сii знайшлi шырокае адлюс-траванне матэрыялы пра народнае жы'ццё, нацыянальны характар беларусаў. Яна выступала за права свабодна карьiртацца беларускай мовай, развiваць на ёй нацыянальную культуру. Прапаганда-вала нацыянальна-культурную i тэрытарыяльную аўтаномiю Беларусi. Такiм чынам, беларускi нацыянальна-культурны рух у пачатку XX ст. заклаў падмурак духоўнага адраджэння беларускага народа.
Станаўленне сувeрэннай Рэспублiкi Беларусь. Канстытуцыя Рэспублiкi Беларусь
Станаўленне суверэннай Рэспублiкi Беларусь адбылося ў па-чатку 90-х гг. 27 лiпеня 1990 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнiтэце рэспублiкi. Афармленне дзяржаўнай незалежнасцi РБ адбылося праз год. 25 жнiўня 1991 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў рашэнне аб наданнi канстытуцый-нага статуса Дэкларацыi аб дзяржаўным суверэнiтэце. Адначасова спынiлася ўмяшанне цэнтра ў жыццё рэспублiкi - усе прадпрыем-ствы саюзнага падпарадкавання на тэрыторыi рэспублiкi пера-водзiлiся ва ўласнасць БССР. 19 верасня 1991 г. была зацверджана назва суверэннай дзяржавы - «Рэспублiка Беларусь» i яе сiмволiка: бела-чырвоны-белы сцяг i герб «Пагоня». Але гэта сiмволiка праiснавала толькi чатыры гады. 14 мая 1995 г. на рэфе-рэндуме болынасць насельнiцтва прагаласавала за ўвядзенне новых дзяржаўных сiмвалаў, якiя iснуюць i цяпер.
/ Мiж тым у 1991 г. перастаў iснаваць СССР. Набыўшыя суве-рэнiтэт рэспублiкi СССР 8 снежня 1991 г. падпiсалi пагадненне аб утварэннi СНД - Садружнасцi Незалежных Дзяржаў - Белавеж-скае пагадненне. Гэта гiстарычная падзея адбылася ў Беларусi, у Белавежскай пушчы, у Вiскулях. Пагадненне падпiсана кiраўнiкамi Беларусi (Станiслаў Шушкевiч), Расii (Барыс Ельцын), Украiны (Леанiд Краўчук). Цэнтрам СНД вызначаны г Мiнск.
Суверэнiтэт Беларусi быў замацаваны Канстытуцыяй РБ, якая прынята Вярхоўным Саветам 15 сакавiка 1994 г. Гэта была пятая па лiку Канстытуцыя ў гiсторыi Беларусi (Канстытуцыi БССР прымалiся ў 1919, 1927, 1937, 1978). Канстытуцыя 1994 г. абвясцiла РБ унiтарнай дэмакратыянай сацыяльна-прававой дзяр-4 жавай. Тэрмiн «сацыяльна-прававая дзяржава» азначае, што ас-ноўнай мэтай РБ з'яўляецца стварэнне ўмоў для свабоднага развiцця асобы, рэалiзацыя яе iнтарэсаў у рамках iснуючых законаў.
Канстытуцыя ўстанавiла новую - прэзiдэнцкую форму дзяр-жаўнага кiравання. Пры прэзiдэнцкай форме кiравання Прэзiдэнт з'яўляецца кiраўнiком дзяржавы. Ён фармiруе вышэйшы выка-наўчы орган улады - урад (Савет Мiнiстраў) i нясе адказнасць за яго дзейнасць. Першы Прэзiдэнт РБ - Аляксандр Рыгоравiч Лу-кашэнка. Ён быў выбраны 10 лiпеня 1994 г.
У 1996 г. у рэспублiкi абвастрыўся крызiс памiж закана-даўчай (Парламент) i выканаўчай (Прэзiдэнт, Савет Мiнiстраў) уладамi. 3 мэтай выйсця з яго Прэзiдэнт выступiў з iнiцыятывай правядзення рэферэндума. 24 лiстапада 1996 г. рэферэндум ад-быўся. Яго вынiкам было прыняцце новай рэдакцыi Канстытуцыi РБ 1994 г. са змяненнем i дапаўненнем , прапанаванымi Прэзiдэнтам.
Такiм чынам, Канстытуцыя Рэспублiкi Беларусь замацавала суверэнiтэт Беларусi.
Прычыны, асноўныя падзеi i вынiкi буржуазна-дэмакратычных 1905-1907 гг. i лютаўскай 1917 г. рэвалюцый у Беларусi.
у пачатку XX ст. Сотнi прадпрыемст-ваў спыялi або скарачалi вытворчасць. Павялiчылася беспрацоўе. Пачаткам рэвалюцыi сталi падзеi 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу, названыя «Крывавай нядзеляй». Было расстраляна мiрнае шэсце рабочых з петыцыяй да цара. Студзеньскi рух салiдарнасцi ахапiў каля 30 гарадоў i мястэчкаў Беларусi. Новы ўздым палiтычнага рабочага руху быў звязаны са святкаваннем 1 Мая. Разгортваўся сялянскi рух. Першым найболын значным выступленнем была за-бастоўка сялян-падзёншчыкаў i батракоў у чэрвенi 1905 г., якая ахапiла амаль усе маёнткi Навагрудскага павета. У Мiнску i Брэс-пе одбылiся выступленнi салдат.
Каб спынiць рэвалюцыйны рух, царскi ўрад пайшоў на ўступкi. 17 кастрычнiка Мiкалай II падпiсаў Манiфест, абвяш-чаўшы дэмакратычныя свабоды i склiканне заканадаўчай Дзяр-жаўнай думы. У гэты час праходзiла ўсерасiйская кастрычнiцкая палiтычная стачка. На Беларусi найбольш актыўна ў ёй выступалi чыгуначнiкi. 18 кастрычнiка ў Мiнску адбыўся Курлоўскi рас-стрэл. Губернатар Курлоў загадаў адкрыць агонь па ўдзельнiках мiтынгу на Прывакзальнай плошчы ў Мiнску. Было забiта 100 ча-лавек, каля 300 паранена. Аналагiчныя падзеi адбылiся ў Вiцебску 19 кастрычнiка. Тут таксама быў расстраляны мiрны мiтынг. Усе-расiйская кастрычнiцкая стачка перарасла ў снежаньскае ўзброенае паўстанне ў Маскве. У Мiнску ў снежнi 1905 г. пачалася ўсеагульная стачка, але ва ўзброенае паўстанне яна не перарасла.
аграрная рэформа. Гэта, а таксама стварэн-не Дзяржаўнай думы - першага парламента ў Расii, стала га-лоўнымi вынiкамi рэвалюцыi. Трэццячэрвенскiм дзяржаўным пераваротам 1907 г., калi цар распусцiў II Дзяржаўную думу, закон-чылася першая буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Расii.
Г лоўнай прычынай лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыi былi цяжкасцi, вызваныя першай сусветнай вайной. Цэны з 1913 па 1917 гг. на харчовыя прадукты ўзраслi ў 5-8 разоў. Паражэнне рускай армii, цяжкiя ўмовы франтавога жыцця сад-зейнiчалi росту антываенных i антыўрадавых настрояў -сярод сал-дат. Працоўныя патрабавалi мiру, хлеба, зямлi. Лютаўская рэва-люцыя адбылася 23 лютага-2 сакавiка 1917 г. У вынiку было звергнута самадзяржаўе у Расii. 2 сакавiка Мiкалай II адрокся ад прэстола. У краiне ўстанавiлася двоеўладдзе - буржуазны Часовы ўрад i Саветы рабочых i салдацкiх дэпутатаў.
За два месяцы пасля рэвалюцыi ў Беларусi было створана 37 Саветаў, у якiх пераважалi меншавiкi, бундаўцы, эсэры, хаця ар-ганiзатарамi Саветаў у болыпасцi выпадкаў з'яўлялiся балыпавiкi (М. В. Фрунзе, І. Е. Любiмаў i iнш.). Органы Часовага ўрада на Бе-ларусi прадстаўлялi губернскiя i павятовыя камiсары, прызнача-ныя з прадстаўнiкоў буржуазii i памешчыкаў. Галоўным вынiкам лютаўскай рэвалюцыi на Беларусi стала выразнае акрэслiванне трох галоўных груповак сiл, якiя ўпарта пачалi барацьбу за ўладу i ўплыў на народныя масы:
2) балынавiкi - РСДРП(б) i яе арганiзацыi;
за ўсё БСГ.
Такiм чынам, буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыi у пач. XX ст. актывiзавалi грамадства, прывялi яго да размежавання палiтычных сiл.
Развiццё культуры ў Рэспублiцы Веларусь на сучасным этапе
На сучасным этапе, з канца 80-х - пач. 90-х гг. у Беларусi назiрвецца культурнае Адраджэнне. Беларусь вяртаецца да сваiх гiстарычных каранёў, нацыянальнай гiстарычнай спадчыны, прыярытэту агульначалавечых каштоўнасцей.
Важнае значэнне ў культурна-нацыянальным Адраджэннi маюць прынятыя законы: аб мовах, аб культуры, аб адукацыi.
Сярэднiя школы перайшлi на новыя праграмы навучання, падручнiкi беларускiх вучоных. З'явiлiся гiмназii, лiцэi, коледжы.
сумленныя ўмёны дзеячаў гiсторыi i культуры - У. М. Ігнатоўскага, аўтара «Кароткага нары-са гiсторыi Беларусi», В. Ю. Ластоўскага, гiсторыка, аўтара «Кароткай гiсторыi Беларусi» i iнш. Беларуская лiтаратура вярнула забароненыя творы i iмёны С. Грахоўскага, А. Звонака, У. Дубоўкi, М. Гарэцкага i iнш. Пiсьменнiкi звяртаюцца да гiстарычнай тэмы: К. Тарасаў-«Памяць пра легенды», В. Чаропка-«Імя ў летапiсе», У. Арлоў-«Таямнiцы полацкай гiсторыi».
Ажывiлася тэатральнае i музычнае мастацтва. Узнiклi новыя тэатры-Альтэрнатыўны Маладзёжны, «Вольная -сцэна» у Мiнску. У 1997 г. у тэатры iмя Я. Купалы пастаўлена п'еса А. Дударава «Князь Вiтаўт». Традыцыйнымi сталi музычныя фестывалi «Мiнская вясна», «Славянскi базар» у Вiцебску. У 1996 г. балетная трупа Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы i балета гаст-ралiравала ў Японii.
Шырокiя сувязi з заменымi краiнамi падтрымлiвае Бела-русь у галiне навукi. Рэспублiка ўдзельнiчае ў абмеркаваннi шля-хоў павышэння бяспекi ядзернай энергетыкi ў рамках МАГАТЭ.
Паспяхова развiваецца выяўленчае мастацтва. Чарнобыль-скай катастрофе прысвечаны новы цыкл карцiн - «Чарнобыль» Мiхаiла Савiцкага. У 90-я гады адкрыты помнiкi Францыску Ска-рыне ў Лiдзе (скульптар В. Янушкевiч), Язэпу Драздовiчу ў Мiнску (скулыiтар У. Голубеў), Кiрылу Тураўскаму ў гарадскiм па-сёлку Тураў (скулыiтар М. Унькоў). У 1997 г. беларускаму народу вернута яго нацыянальная святыня - М. Кузьмiч зрабiў точную копiю крыжа Ефрасiннi Полацкай.
|
