ң және әйелдердiң денасаулығы.
ңқарашасында «Ерлердiң денсаулығы: ахуалы, проблемалары, шешу жолдары»қырыбында Салауатты өмiр салтын қалыптастыру проблемалары Ұлттық Орталығымен ұйымдастырылған баспасөз конференциясы өттi.
өз конференциясының жұмысына: Сауле Диқанбаеваөмiр салтын қалыптастыру проблемалары Ұлттық Орталығының директоры; ғылыми орталығының андрология бөлiмшесiнiң меңгерушiсi; қ институтының директоры; әрiгерлердiң бiлiмiн жетiлдiру институты урология және андрология кафедрасының меңгерушiсi қатысты.
ң үкiметiмiз қызметiнiң басымды бағыты Қазақстанның демографиялық саясаты болып табылады. Президент Қазақстан халқына Жолдауында «демографиялық ахуалды түбегейлi жақсарту бойынша кешендi шаралар әзiрлеу қажет» деп атап көрсеттi. Демография, халықтың репродуктивтiк денсаулығы жайлы сөз қозғалғанда, әдетте, негiзгi назар әйелдер денсаулығына аударылады. Ал «ерлер денсаулығының» мәселесi, атап айтқанда халық санын көбейтуге ерлердiң қабылеттiлiгi турасында үнсiздiк орын алады. Репродуктивтiк қызметтi iске асыруда және денi сау ұрпақ дүниеге келтiруде, ерлер атқаратын рөл, әйелдердiкiнен төмен емес.
ҚР Статистика Агенттiгiнiң деректерi бойынша 2010 жылдың 01. 01 Қазақстан Республикасы халқының саны 16 036,1 мың адамды құрады, оның 7 738,2 мыңы (48. 1%) ерлер, әйелдер – 8 297,9 мың (51,9%). Басқа сөзбен айтқанда 1000 еркекке 1078 әйел келедi. Және бұл ара қатынас жылдар өткен сайын өзгерiп отырады. Мысалы, 50-54 жастағы 1000 еркекке – 1 185 әйел; ал 60-64 жастағы 1000 еркекке – 1390 әйел келедi. Қазақстанда қыздарға қарағанда, ұл балалар көп туылады. 2009 жылы 1000 адамға 20,93 қыз және 24,09 ұл туды.
Қазақстандағы туылған кездегi өмiр ұзақтығы 68,6 жасты құрады. Ерлерде – 63,62 жас, бұл 73,55 жасты құрайтын әйелдер өмiр ұзақтығынан 10 жасқа дерлiк аз. Мұндай гендерлiк айырмашылықтар ұзақ уақыт бойына сақталады.
ұл ахуал, әйелдерге қарағанда, ер адамдарда ауру-сырқаулық пайда болуының негiзгi себептерi мен өлiм деңгейi тәртiптiк қауiп-қатер факторларына жоғары дәрежеде тәуелдiлiгiмен түсiндiрiледi. Мысалы, психоактивтi заттарды қолдану бойынша есепте тұрғандардың 88% ерлер үлесiнде. Алкоголь қолданатын тұлғалар арасында да осындай көрiнiс, мұнда ерлер үлесi 89%. Алкогольдi тұтынудан болатын психикалық және тәртiптiк бұзылыстар ауру-сырқаулығы 100 000 тұрғын халыққа ерлерде 588,6, ал әйелдерде – 70,8 құрайды. АҚТҚ (ВИЧ)- инфекциясын жұқтырғандар арасында еркектер үлесi 71,9% құрайды. Сифилиске шалдығушылық барлық тiркелгендер iшiнде 51% еркектерде кездеседi. Ерлер туберкулезге жиiрек шалдығады: 100 мың халық санына 121,8%, ал әйелдердегi туберкулезге шалдығушылық – 80,6% құрайды.
ңға жуық адам қайтыс болады, барлық өлiмдердiң 56,8% ерлер үлесiнде. Өлiм себептерiнiң iшiнде көшбасшы рөлiн (әйелдермен қатар ерлерде де) қан айналым жүйесiнiң аурулары алады. Әрi қарай еркектерде жарақаттанулар мен уланулар, ал әйелдерде – онкологиялық дерттер.
Өлiм себептерiнiң құрылымында үлкен айырмашылық еңбекке жарамды жаста қайтыс болғандар арасында. Мысалы, еңбекке жарамды әйелдермен (16-58 жас) салыстырғанда, еңбекке жарамды еркектер (16-62 жас) арасында жүрек қан-тамыр ауруларынан болатын өлiм 3,5 есеге жиiрек кездеседi. Әйелдермен салыстырғанда, жарақаттанулар 4,4 есеге жиiрек ерлер өлiмiнiң себебi болады.
өптеген жылдар бойына репродуктивтiк денсаулық бойынша бағдарламалар әйелдерге ғана бағдарланған. Отбасын жоспарлау мәселелерiнде жетекшi рөл, «мақсатты топ» ретiнде қарастырылып, әйелдерге берiлетiн. Алайда, ерлер, әйелдермен қатар жанұя және оның салауаттылығы үшiн жауапкершiлiк жүгiн көтередi.
ң репродуктивтiк жүйесiнiң жәй-күйiн шынайы бағалау үшiн, Урология ғылыми орталығы 24 мыңнан астам еркектердi тексерiп, зерттеуiн жүргiздi. Әрбiр екiншi тексерiлгеннiң сексуалдық қатынастарда проблемалары бар, әрбiр үшiншi тексерiлген кәзiргi жағдайда бала ұрықтандыруға қабылетсiз және тексерiлгендердiң жартысы инфекциялық сипаттағы аурулар арқылы проблемаларға кездесетiнi анықталды. Қазақстанда тiркелген барлық некелердiң 16% кәзiргi кезде балалары жоқ, мұның жартысы ер адам факторының үлесiнде.
ұл ерлердiң өз денсаулығына жауапты көзқарас қалыптастыру қажеттiгiн, оларды репродуктивтiк денсаулық мәселелерiн шешуге қамту керектiгiн бiлдiредi.
Қазақстанда әне репродуктивтiк денсаулық»ғдарлама iске асырылуда. Бағдарламаны iске асыру барысында (2009 – 2012 жылдар) республикада андрологиялық көмек көрсету мекемелерiнiң жүйесi құрылады. Егер елiмiзде бұрын тек әйелдер консультациялары қызмет көрсетсе, ендi еркектерге де арналған консультациялар ашылады. Андрологиялық науқастарға медициналық-санитарлық алғашқы көмек аудандық, қалалық және облыстық емханалар базасында көрсетiледi. Жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету мақсатында Алматы қаласында ерлердiң сексуалдық және репродуктивтiк денсаулығын қорғау республикалық орталығы ашылмақ.
| үгiнде әйелдердiң белсендiлiгi тым артып тұр. Бұл – бiр жағынан, гендерлiк саясаттың да ықпалы. Билiкте де, кәсiпкерлiк салада да тасын өрге домалатып жүргендер жетерлiк. «Темiр тұлпардың» құлағында ойнаушылар да аз емес. Тiптi көшеде жол тәртiбiн қадағалап тұратын ала таяқты аруларымыз да көбейдi. Қысқасы, төмен етектiлер тiзгiнiн ұстамаған сала кемде-кем. Ендiгi жерде «байталдың бәйге алатынына» күмән келтiрушiлердiң ол ойдан бас тартуына тура келмек.
ғары бiлiм жағынан қыздар алда
.
әрiгерлер қазiр дүниеге келетiн сәбилердiң онының алтауы қыз екенiн айтады. Ал статистиктер елiмiзде 7 млн. 704 мыңнан астам әйел бар деседi. Олардың саны алдағы уақытта арта түсетiнiне де күмән жоқ. «Еркектерден әйелдердi көп дейдi, Ойбай, ойбай, бола берсiн, көп мейлi!» Келiсесiз ғой? Елiмiздегi әйелдердiң басым бөлiгi (62 пайыз) жоғары бiлiмдi. Қорасында қарасы жоқтың өзi несие алса да, қызын оқытуға құмбыл. Әсiресе, ертеңгi күнi бiреудiң босағасына барып кiрер бойжеткенiнiң келешегiн әрiден ойлайтын ата-ана қызын мұғалiмдiкке, не болмаса дәрiгердiң оқуына түсiруге барын салады. Өйткенi, ауылдық жерлерде нәпақа табуға болатыны – осы мамандықтар ғана.
әйелдер қауымы көптеп жұмыс iстейтiн әлеуметтiк сала, яғни, медицина мен бiлiм беру жүйесiнде жалақы тым мардымсыз. Әрi барлық iстi тап-тұйнақтай ететiн қаракөздерiмiздiң денi ерлерден гөрi жалақыны аз алады. Жыл сайын жоғары оқу орындарында бiлiм нәрiмен сусындауға бiлек сыбана кiрiсетiндердiң 77 пайызы – қыздар. Жоғары бiлiм деңгейi жөнiндегi көрсеткiш ер-азаматтар арасында 11,5 пайыз болса, әйелдерде 12,9 пайызды құрайды. Елiмiздегi мемлекеттiк қызметкерлердiң жартысына жуығы – әйелдер. Олардың көбi орта деңгейде жұмыс атқарады. Сондай-ақ денсаулыққа зиянды жерлерде де әйелдердiң көптеп жұмыс iстейтiнi белгiлi. Ауыр бейнет пен аз ғана табыс та солардың маңдайына жазылған. Қандай жағдай болса да алдыңғы шептен табылатын әйелдерге билiктiң басында басымырақ болу бақыты бұйырмапты. Жаны нәзiк, жолы жiңiшке жандардың креслода отырғандары – 4,7-ақ пайыз.
қызметтерде 346 ғана әйел бар. Ал мемлекеттiк органдардағы референт, одан төменiрек жұмыстардың 88 пайызын әйелдер атқарады екен. Бiр өкiнiштiсi, осы уақытқа дейiн облыстарды бiрде-бiр әкiм-әйел басқармапты. Әзiрге олар орынбасарлықтан аса қойған жоқ. Бұл – «билiктiң бәрiн әйелдерге берiңдер» деген сөз емес, әрине. Ақыл-парасатымен, ұлылығымен ұлтын ұйыта бiлген талай аналарымыз өткенiн тарихтан бiлемiз. Шиеленiстi сәттерден шешiм тауып шыға бiлетiн шешен әйелдердiң ел тiзгiнiн ұстап жүргенiн шетелдерден көрiп те жүрмiз. Тiптi ол елдерде құзырлы қызметтерге тағайындау сәтiнде екi үмiткер бақталасса, басымдық әйелдерге берiледi екен. Ал бiзде шетелдерге танымал, саясат сахнасынан көрiнiп жүрген әйелдер жоқтың қасы. Мүмкiн бұл бiздiң әйелдi төрге оздырғысы келмейтiн психологиямыздан шығар, кiм бiлген?
Қазiргi ауыртпалықтың миға жүк, санаға салмақ салып тұрғаны рас. Қоғамға қызмет етуден бөлек әйелдердiң бала тәрбиесiмен де, отбасы мәселесiмен де айналысып, бәрiне де үлгеруiне тура келедi. Қандай қиыншылық болса да әйелдер екi иығымен көтерiп, көнтерiлi болып кеткен. Әйелдер билiктiң басында болса да, ошақтың қасында болса да қашанда ұлт жоқтаушысы болып қала бермек...
ң жақта отырғандарды»
қайтемiз?
Қазiр оң жақта отырып қалған қыздардың саны елiмiзде 1,5 миллионға жетiптi. Мұны демографтарымыз қауiптi құбылысқа балап отыр. Заңды некеде тұрған ақ жаулықтылардың төрттен бiрiн 16 мен 49 жас аралығындағылар құрайды екен. Мамандар соңғы жылдары отбасын құрған арулардың қатары 6 есеге дейiн төмендеп кеттi деп дабыл қағуда. Қазiргi жастардың 30-40 пайызы отау құруға онша құлықты емес. Олар үшiн бала табу емес, жан бағу бiрiншi кезекке шықты. Әуелi материалдық жағдайды ойлайтын олар тұрмыс құруға келгенде тiзгiндi тарта тұруды жөн көредi.
ң отау құруына ынталы еместiгiне бiрнеше мәселелер басты себеп. Жалақының аздығы, баспананың болмауы, материалдық жетiспеушiлiк... Қыздардың көпшiлiгi iлiм қуса, жiгiттердiң денi материалдық жағдайын түзеп алайын деп уақыт өткiзiп алады. Оның үстiне, қыздардың денi кiлең әйелдер ғана жұмыс iстейтiн ортада қызмет етедi. Ал бұл олардың өмiрлiк серiк табуына кедергi келтiрiп жатады.
ғы бiр қауiптi құбылыс – кеш некенiң кесiрi кәрi қыздардың дүниеге ұрпақ әкелуiн де қиындата түседi. Дәрiгерлер тұрмысқа кеш шыққан қыздардың үштен бiрiнiң ұрпақсыз қалуы мүмкiн екенiн айтады. Яғни, бiз алдымен кәрi қыздар проблемасын да шешiп алуымыз қажет. Бiрақ қайтiп? Бiреулер тоқал алу мәселесiн қолдап жүр. Оған кеңестiк идеологиямен құрсауланған бәйбiшелер дес бере ме? Егер екi-үш әйел алу туралы заң шықса, «шағын мемлекеттердiң соғысы» басталып кетуi де кәдiк...
Өткен ғасырда Америкада бала туу көрсеткiшiнiң жедел қарқынмен дамуына байланысты «бэби-бум» болған едi. Елiмiзде тоқырау жылдарында бала туу азайып, көңiл қабаржытқан. Дегенмен соңғы жылдары әл-ауқаттың артуына байланысты бiздiң елiмiзде де демографиялық дүмпу байқалады. Елiмiзде осыған ұқсас өсiм 1986 жылы болған екен. Яғни, сол жылы 417 мың бала дүниеге келiптi. Ал 2007 жылғы есеп бойынша 325 мың баланың кiндiгi кесiлген. Бұл да – көңiлге демеу.
үйткiлдi мәселелер де жетерлiк. Бала туу артып отырғанымен, сәби өлiмi де өршiп барады. Оған бала тууға қабiлеттi жастағы аналардың өлiмiн қосыңыз. Бүгiнде перзентханаға босануға кеткен аналардың кейбiрi табытпен оралып жатыр. Соңғы жылдары Қазақстан сәбилердiң өлiм-жiтiмi жөнiнен Батыс елдерiн де басып озып кеттi. Статистикалық мәлiметтерге жүгiнсек, сәби өлiмiнiң 46 пайызы туабiттi кемiстiкпен, 12,9 пайызы тыныс алу ағзаларының дертiнен, 4,9 пайызы жұқпалы аурулардан туындайды екен. Былтыр Оңтүстiк Қазақстан облысында 62 мың ана өмiрге перзент әкелсе, оның 32-сi босану үстiнде көз жұмған. Бұл – республикалық көрсеткiштен де жоғары. Сондай-ақ 825 сәби шетiнеген. Облыс бойынша бала өлiмi 19,1 пайызды құрайды. Бесiкке бөлену бақыты бұйырмай, бөпелерiмiз бейiтке бет түзеуде. Қорқыныштысы – аз қазақты көбейтудi көздеген алтын құрсақты аналарға барынша жағдай жасауы тиiс ақ халаттылардың салғырттығы үрей туғызады.
әрiгерлер өз кезегiнде аяғы ауыр аналардың дер кезiнде есепке тұрып, денсаулықтарына жiтi көңiл бөлмейтiнiн жiпке тiзiп отыр. Олардың дерегiне сүйенсек, бүгiнде аналардың 60 пайызы анемиямен ауырады. Бес пайызы уақытынан бұрын босанса, 80 пайызы әртүрлi жұқпалы дерттерден зардап шегедi. Әрбiр екiншi әйелдiң денсаулығы нашар. Ал әрбiр төртiншi әйел темекi тартатын болса, әрбiр оныншы әйел аққайнармен (шампан, шарап) достасқан. Бұл деректер Қазақстан әйелдерiнiң денсаулығы жыл жылжыған сайын нашарлап бара жатқанын көрсетедi. Сау анадан сау бала туылатынын ескерсек, ертерек ес жиып, кешендi бағдарлама қабылдау қажеттiгi туындайды.
Қыздар және...
қылмыс
Әйелдердiң бәрiн сүттен ақ, судан таза десек қателесермiз. Олардың арасында да бiр қарын майдың обалына қалар құмалақтар жетерлiк. Қырық үйден тыйым көрмей өскен еркетотайлар қылмыс әлемiнде «өзiндiк өрнек» сала бастады. Нәзiкжандылардың қолынан келмес деген небiр жантүршiгерлiк қылмыстар орын алуда. Ізiн кескенде соқпақтың сорабы бұрымдыларға барып тiреледi.
ғана Шымкенттегi бiр мектептiң бойжеткенi өз құрбысынан ақша талап етiп, ұрып-соғып, оны ұялы телефонға түсiрiп алып интернетке салып, оқиға бүкiл әлемдi шарлап кетпедi ме? Өз замандасын аяусыз ұрып-соққан оған осыншалықты қатыгездiк қайдан жұққан? Ертеңгi ұрпақ тәрбиелер болашақ аналар осыншалықты мейiрiмсiз болса, келешекке үмiт артудың өзi қорқынышты сияқты. Бұл ретте теледидар-ұстаздың тәрбие құралының рөлiн атқарып отырғанын тiлге тиек етпей кетуге болмас. Қарын қамы мен бала-шағаның жайымен жүгiрiп жүрген ата-ананың бала тәрбиесiне мойын бұруға мұршасы жоқ. Оның үстiне, телеарналардың денiн шетелдiк қантөгiс фильмдер жаулап алғанын қосыңыз. Күндiз-түнi көргенi сол болған соң, бала шiркiн үйренбегенде қайтсiн...
үгiнде түрiк сериалдарын тамашаламайтын адам кемде-кем. «Зерда» атты телесериал – әйелдерге өз құқын қалай қорғау керектiгiн үйрететiн әдiстемелiк құрал iспеттес. Ұлттық үрдiстi жоққа шығарып, күйеуiн сыйламаудың неше түрлi әдiс-айласын алдыңызға тосады... Ол тек бер жағы ғой. Ал бiзде көрсетiлiп жүрген АҚШ-тың кинофильмдерiнiң денi адамды қалай қинап өлтiрудiң, азаптаудың неше атасын үйрететiн «ұстаздың» рөлiн атқарып отыр. Бұған тосқауыл қоятын кiм? Телеарналар осындай фильмдер арқылы қарын тойдырып отыр. Осының салдары ғой соңғы жылдары мектептерде қыздар арасында атамандыққа таласу, қыздар арасындағы төбелес жиi шаң берiп қалып жүр. Мектепте жүргенде қатыгездiктiң неше атасын үйренген қыздардан ертеңгi күнi кәнiгi қылмыскер шықпасына кiм кепiл?
Әйелдер атқа қонса...
ң әйелдердi қолдау мен олардың қоғамдағы рөлiн арттыру туралы ұсынысы көңiл қуантады. Тек қана әйелдердiң мәселесiмен айналысатын сан мыңдаған комитеттер, қоғамдық ұйымдар, құрылымдар құрылуда. Олардың денi әйелдердiң құқын қорғаумен айналысады. Мойындаймыз, бүгiнде қоғамдағы әйелдердiң рөлi зор. Елiмiздегi мемлекеттiк қызметкерлердiң 27 пайызға жуығы – әйелдер.
қ мұның артынан тағы бiр мәселенiң басы қылтияды. Әйелдер, мейлi, атқа қонсын, таққа отырсын... алайда демографиямызға кiм үлес қосады? Карьера қуған әйелдердiң бiр-екi баладан кейiн «құрсағы құлыпталып» қалатын әдетi бар. Гендерлiк саясат деп жалаулатып жүргенде, осындай шетiн мәселелердiң де шетi шығады. Қай мәселенi болсын үлкен парасатпен шеше бiлетiн қазақ әйелi бұл жолы да абдырап қалмас. Қоғам үшiн олардың жаппай саясат қуғаны тиiмдi ме, әлде өнегелi перзент тәрбиелегенi тиiмдi ме, мұны аналарымыздан артық бiлетiн ешкiм жоқ.
ң ошақ қасында қалмай, тiзгiндi өз қолына алуына, мүмкiн, отағасылардың өзi себепшi болған да шығар? Бiр айтыста Қазақстанның халық ақыны Әселхан Қалыбекова 90-жылдардың ортасындағы ахуалға байланысты ерлерге қарата:
әке – айбат, ата – көрiк,
қаулық кеткен бе әлде
Әйелдер қап арқалап базарда жүр,
ңдар ғой жата берiп! – деген едi. Сол кiсi айтпақшы, егер ерлерiмiз отбасын асырау тауқыметiн өздерi атқара алса, бәлкiм, әйелдер үйде отырып, тек бала тәрбиесiмен айналысар ма едi. Сонда «қайтадан матриархат дәуiрi орнайды-мыс» деген сөз де шықпас па едi, кiм бiлсiн...
|
|
