өлiм
ғалы қағаздардың қалыптасуы мен дамуы
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
өлiм
ғалы қағаздар нарығының негiзгi 3 моделi
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын құру
ғалы қағаздарды шығару механизмi
Қорытынды бөлiм
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының дамуын жетiлдiру
IV.
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Қазақстанныңорталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгерттi. Олар–меншiк қатынастарын және шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмiн сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесiне әсерiн тигiзедi. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерiстер – елiмiздiң нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелi дәуiр кезеңдерiнiң өзгерiстерi болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрi дамыту мақсаттары қазiргi заман талабына сай, себебi бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздерiне капитал құра алады және белгiлi бiр пайда табудың жолы ал, мемлекет үшiн бюджет қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттiк кәсiпорындарды акционерлiк қоғамдар түрiнде ќайта құру олардың инвестиция тартудың ең бiр тиiмдi механизiмдерiнiң бiрi – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртiбi мен бағалы қағаздар нарығының механизiмi экономиканың барлық субъектiлерiне инвестиция көздерiн алуға мүмкiндiктерi қарастырылды.
ғалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерiстер енгiзiлгенiмен бiлiктi мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру мiндеттi пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық бiлiмдi, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететiн күрделi де қиын кәсiпшiлiк. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары бiлiмдi мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай iсте нақты көмектi қазiргi батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерiн оқып, үйренуге болады, сонымен бiрге өткен тарихқа да оралу, оны бiлу – алға басудың кепiлi. Менiң, жазып отырған рефератымның негiзгi мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық және әдiстемелiк негiздерiмен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстiнен қосымша үлестердi есептеу.
қ – бұл күрделi, әрi жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бiр жағынан тауар және көрсетiлген қызмет нарығын қамтыса, екiншi жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегiнде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлiк нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмдi құрайды. Ал бұл механизм несиеге негiзделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшiлiгi iскерлiк шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi – экономикалық механизмнiң тұрақтылығының кепiлi.
ғалы қағаз нарығы субъектiлерiнiң қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негiзделедi. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрi ретiнде оның маңызын дәлелдейдi. Бiрақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетелiп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттiң төлем айналымында маңызды орын алады, себебi олар арқылы мемлекеттiң инвестициялық қызметi жүзеге асырылыды. Дәлiрек айтқанда, бұл күрделi қаржы тiкелей халық шаруашылығының ең тиiмдi саласына жiберiледi, яғни оларды нарық жүйесiндегi ең өмiршең субъектiлер ғана ала алады.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық ережелерiмен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды. Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде нарық қатынастарын қалпына келтiру қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90–шы жылдардың басында құрыла бастады.
ң басынан экономикалық тәжiрбиесi дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екенi талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түрiндегi капиталға да, заттай капиталға да меншiк құқын бекiтiп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттiк меншiктi акционерлiк қоғамдардың, яғни жекеменшiк иелерi–халықтың меншiгiне айналдыру мүмкiн. Бағалы қағаздар нарығында өзiне тән қаржы институттары жүйесi қалыптасып, оларда экономикалық өрiстеудiң қаржы көздерi шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазiргi өндiрiстiң жалпы құлдырап, қысқаруы кезiнде мемлекеттiк жалпы ұлттық өнiмдегi өндiрiстiк инвестицияның үлесiн арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай iске асуы мүмкiн емес.
ғару осы ресурстарды шектеусiз алуға мүмкiндiк туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан түрi, тиiмдi жағдайда алуға мүмкiндiк бередi. Мемлекет бюджет кемшiлiгiн толтыру мақсатында да ақша белгiлерiн эмиссияламай, мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Өркениеттi мемлекеттерде экономикалық өрлеудi қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделi ұйымдық–экономикалық жүйесi көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
ғни әртүрлi бағалы қағаздар шығаратын
қ субъектiлерi;
ғни уақытша бос ақша иелерi – заңды және
ұлғалар;
ғалы қағаздар нарығының кәсiби мамандары: брокерлер
қ басқарушылар, маркетмейкерлер,
қ компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т. б. қорлары;
қор биржаларды, депозиттiк, клирингтiк және басқа бағалы қағаздарды тiркейтiн, сақтайтын ұйымдар.
үрделi құрылымдардың қызметiн ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтiн заңдар мен ережелер және мемлекеттiк органдар қажет.
ған мәселелердiң барлығы мемлекетiмiздiң экономикалық дамудың бүгiнгi кездегi сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру және құқықтық бiлiмдi, математикалық және бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететiн күрделi де қиын кәсiпшiлiк. Сонымен бiрге өткен тәжiрбиенi зерттеп және өз мемлекетiмiздегi қазiргi қажеттiлiктi ескерiп, бағалы қағаздар нарығы туралы қарастырлады. Қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жүргiзуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқa мерзiмдi вексельдi шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық және әлеуметiк-психологиялық мәселелер көп кездестi. Соның iшiнде экономикалық мәселелерге тоқтайтын болсақ:
қты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң жоқтығы;
ңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
үйесiнiң жоқтығы;
ғалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негiзiнiң аздығы;
қ инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiк жатады.
әлеуметтiк-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар бағалы қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсендiлiгiнiң төменгi деңгейлiгi жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшiлiгiнiң бағалы қағаздар нарығының мәнiн түсiнбеушiлiгi мен инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
үниежүзiлiк нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негiзгi үш үлrici (моделi) бар. Олар:
үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмi арқылы банктер қаржы қорларын бөледi (мысалы, бұл үлгi Германияда, Австрияда, Белгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттiк бюджет кемшiлгiн жоюды банктер өз мiндетiне алады.
үлгi немесе нарықтық үлгi — онда бағалы қағаздар нapығы механизмi арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл үлгi бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейдi. Қаржының негiзгi бөлiгi жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға қарағанда "арзан" ақша.
үлгi — онда бағалы қағаздар нарығы механизмi арқылы қаржы қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).
ң бағалы қағаздар нарығының epeкшелiгi-кiшi және жалпы жекеменшiктендiру механизмi арқылы меншiк қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар мен өз мемлекетiмiздiң әрбiр азаматын қатыстыру. Соның нәтижесiнде жекеменшiктендiруге банк жүйесi қатынасқан жоқ. Дүниежүзiлiк тәжiрбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдiк (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшiлiк мемлекеттерiң бағалы қағаздар нарығының банктiк үлгiсiнен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан елiмiздiгi экономикалық өзrеpic әлеуметтiк бейiмделген бағалы қағаздар нарығын құруға негiзделгенi дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбiр азаматтың қатысуына мүмкiндiк берген жөн. Дәл осы мүмкiндiктердi бағалы қағаздар нарығының банктiк емес үлгiсi яғни немесе нарықтық үлгiсi iске асыра алады деген ойлар бар.
ғалы қағаздар нapығының нарықтық үлгiсiнiң банктiк үлгiден айырмашылықтары мыналар:
қтa акционерлiк капитал үлгiсiнiң көптiгi;
үлестiк бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптiгi;
өндiрiстi қаржыландырудағы тура банктiк несиенiң аздығы;
қтағы банк емес мекемелердiң көптiгi.
ұлардан басқа мемлекетiмiздiң бағалы қағаздар нapығының нapықтық үлгiсiн таңдап алуға себепшi болған үш фактор бар. Олар:
өндiрiстi өркендету үшiн шығарылып сатылған акциядан түскен aқшa-ол "арзан" aқшa өнеркәсiп өндiрiсiн акционерлiк қоғам етiп қайта құру - өндipicтi ұйымдастырудың ең тиiмдi формасы. Себебi акционерлердiң де, онда қызмет iстеп жүргендердiң де мүддесi шешедi.
әлi көп yaқытқa дейiн елiмiздiң нарығында өндiрiс саласын өз активтерi мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды. Сондықтан мемлекеттiк меншiктi жалпы жекеменшiктендiру арқылы халықты кәсiпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Үшiншi саясат факторы — дүниежүзiндегi сияқты, елiмiзде бос ақша көздерiнiң нeгiзri иесi – халық. Жекеменшiктендiру купондары apқылы әрбiр адамды акционерлiк қоғамның меншiк иесi болу құқын жүзеге асыру-бүгiнгi кездегi ең кезектi саясат (халықтың социалистiк менталитетiн есептегенде).
Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгiсiне факты бiрыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлi де бiраз өзгерiстер енгiзiлуi мүмкiн.
ған (алдамшы) капитал деген – қосымша құнның бiр бөлiгiн дивидент немесе процент ретiнде иемденуге құқық беретiн бағалы қағаздар иесiнiң титулық бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да түрлерде көрiнетiн капитал. Бағалы қағаздарды жалған капитал деп атауға себеп болғандар мыналар:
өзi – тауар өндiрiсi. Ал бағалы қағаздардың пайда болуы өндiрiстiк капиталмен тiкелей байланысты. Өнiм өндiрiстен айналымға түсiп, табыс әкеледi. Ал бағалы қағаздар өндiрiстен тыс тек айналымнан табыс әкеледi деген бүлдыр қиял пайда болады.
ғалы қағаздардың капитал болып есептейтiн себебi оларды сатуға болады. Бiрақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалар ирроцианалдық сипатта (өлшеусiз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс пен ұсыныстың арқасына және бағалы қағаздарды сатудан түскен табыстың мөлшерiне байланысты анықталады. Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса және одан түскен табыстың мөлшерi де жоғары болса оның жалған капиталдың бағасы оған тура пропоцианалды кемдi.
ғалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жүйесiнен басталады, ал нақты капитал өндiрiс аясына қызмет көрскетедi;
ған капиталдың мөлшерi бағалы қағаздардың артылатын жиынтық бағасы, яғни бағалы қағаздардың бағалы қағаздарды сатудан түскен табысының капиталға айналуымен анықталады. Ал өндiрiстiк нақты капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшерiне байланысты болады. Жалған капиталдың пайда болуын К. Маркс «капиталдану» деп атады. Ал капиталдану – мүлiктiң немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген ұғым. (К. Маркс, Ф. Энгельс. Шығармалар, 25 том, 2 бөлiм, 9 бет) жалған капиталдың мөлшерiнiң өзгеруi нақты капитал көлемiнiң өзгеруiне дәл келмейдi. Жалпы алғанда, қалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседi. Бұл жағдай акционерлiк кәсiпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетiн дивиденд пен процент мөлшерiнiң айырмашылығына және де бағалы қағаздардың кездерi тез ұлғаюына байланысты болады.
ғалы қағаздар нарығының кейбiр элементтерi 20-жылдары KСPO-да жаңа экономикалық саясат кезiнде болған. Ал қазipri егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негiзiнде 10-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
ғалы қағаздар нарығы тек әдеттеп тауар-ақша қатыстары және меншiк қатынастары жағдайында дамуы мүмкiн.
ғалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретiн «символды» болғандықтан оны «қордың құндылықтары» деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар "қордың инструментi немесе құралы" болып та есептеледi. Себебi тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бip субъектiден екiншiге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметiн көрсетедi.
ғалы қағаздар нарығы — нарықтық экономикада көтпеген кездейсоқ болатын процестердiң реттеушiсi. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесiне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға муқтаж өндiрiс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан керi алынуы. Капиталдың бұндай айналыс механизмi мынадан түсiнiктi. Мысалы, кейбiр тауарларға немесе қызмет түрлерiне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседi. Демек, оларды өндiруден пайда да өседi, сондықтан басқа салалардың өнiмiне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиiмдiлiгi кемiп, ондағы капитал өнiмiне сұраныс өсiп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн құрал. Олар уақытында бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиiмдi өндiрiске бағыттап отырады.
ған мемлекеттерде бағалы қағаздар мiндетiмен қосымша капитал алу анағұрлым жеңiл. Акция не облигация сиякты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тiркеуге екi жетi, эмиссиялық проспекткiсiн шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 жетi оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 жетi, уақыт кетедi екен. Қорытындысында 1,2 ай iшiнде эмитент өзiне қажеттi капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеудi көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзi.
ған бағалы қағаздap нарығы қалыптасуы үшiн оның құрамдас бөлiктерi болуы қажет. Олар:
ұраныс пен ұсыныс;
қа қатысушылар;
қтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с. с.;
қты реттейтiн және өзiн-өзi реттейтiн жүйелер.
қтың осы құрамдас бөлiктерi уақытта несiнен құрылып болды. Бұл жөнiнде елiмiзде экономикалық жүйенi реформалауды терендету жолында қабылданған. Дегенмен, экономиканың дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкiн емес.
ғалы қағаздар нарығының даму деңгейi көп жағдайлықтың әл - ауқатына байланысты. Ceбeбi бағалы кағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өcyi - Қазақстанда бағалы кағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы қағаздардың өтiмдiсi қандай деген сұрақ туындағанда онда, елiмiзде қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздадың көлемдiсi және ең өтiмдici мемлекеттiк қарыз мiндеттемелерi. Мемлекеттiк қарыз мiндеттемелерi нарықынан ерекшелiгi оған қатысушыларға байланысты:
ғалы қағаздардың эмитент Қаржы министрлiгi;
ұлттық банк-оның, сонымен бipre мемлекеттiк бағалы қағаздарды дилерi. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығының бұл қатысушылар мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсiру шарттарын анықтаушылар.
ғалы қағаздар нарығының одан әрi дамуы акционерлiк қоғамдардың пайда болуымен және мемлекеттiң эмиссиялық қызметiмен байлнысты. Бағалы қағаздарға кең көлемде капитал жұмсау 20ғ. ортасында өpicтeй бастады. Осы кезде нарыққа катысушылар да белгiлi бола бастады. Алғашғыда бағалы қағаздармен жеке адамдар (трейдер-аторней) жєне банк қызметкерлерi айналысты. Кейiннен бұл iске құқықтық тұлғалар да кiрiстi.Қазiргi кезде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды топқа бөлуге болады (олар әpi эмитенттер, әpi трейдерлер):
ғалы қағаздар нарығына негiзгi қатысушылар: мемлекет, жергiлiктi әкiмшiлiк (органдары), ұлттық жане халықарлық компаниялар. Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар шығарған бағалы қағаздар ешбiр қиындықсыз өтедi. Нарық қағаздарды көп мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсiресе, мемлекеттiк және жерплiктi әкiмшiлiктiң қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсiрмейдi. Дегенмен, халыктың кейбiр топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с. с. табысы аздар) беретiн табысы аз болсада, ceнiмдi қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделi. АҚШ-та оларды "көк түбiрлi" ("голубые корешки") деп атайды.
қ институттар, немесе, бағалы қағаздар операциясын жүргiзетiн қаржы-несие институттары. Олар: коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру коғамдары, зейнетақы қорлары және с. с. ұйымдар.
Үшiншi топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның iшiнде шағын кәсiпорындардың бағалы қағаздары қашан қауiптi. Статистика деректерi дәлелденгендей олардың ¾ бөлiгi ашылмай жатып жабылып қалады, тек ¼ бөлiгi ғана кейбiр табысқа жетедi екен. Әлемде кейбiр шағын кәсiпорындар табысты және болашағы бар екенiн дәлелдедi, мысалы, электронды-есептегiш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және сол сияқты өнiм шығаратын өндiрiстер. Сондай-ақ кейбiр шағын кєсiпорындары экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануы (мысалы, жүннен тоқылған және терiден тiгiлген киiмдер, галантерея заттарын шығарушылар). Сондықтан халықты бiрсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивиденд үмiттенiп, осы кәсiпорындардың акциясын сатып алуда.
өртiншi топ, бағалы қағаздар нарығының кәсiби мамандары, яғни брокерлер мен дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керектi байланыс құралдары бағалы қағаздарды жүргiзуге жеңiлдiк бередi. Дилерлер қолында капиталы болғасын көптеген операциялар жүргiзедi. Дағды бойынша, брокерлер мен дилерлер сатып алған қағаздарды өзiнде көп ұстамайды. Олар нарық конъюнктурасы қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жiбередi. Себебi олардың ic-әрекетi –алыпсатушылық.
ғалы қағаздар туралы Қазақстан Реапубликасының қазiргi заңдар. Қазiргi заңдар Республикада Конституциясы негiзделген. Олар мемлекеттiк және жеке меншiктi мойындап, оларды бiрдей қорғауға керi болады. Қазақстан Республикасында «Бағалы қағаздар туралы» заң 5 наурыз 1995 жылы шыққан. Ал 2. 07. 2003ж. өзгерiстер енгiзiлген. Сонымен қатар, заңдар кәсiпшiлiктiң еркiндiгiн қамтамасыз етумен бiрге бәсекенiң адалдығын қорғайды. Осы негiзгi бастамаларды бiрiктiретiн Республиканың Азаматтық кодексiнiң (1994 жылы желтоқсанның 27 қабылданған) жалпы бөлiмiнде бағалы қағаздар мүлiктiк игiлiктiң бiр түрi ретiнде азаматтық құқықтық объектiсi болып еркiн айналымға арналғаны танылған. Азаматтық кодекстiң 3 бөлiмнiң 2 бабында бағалы қағаздардың мазмұны көрсетiлiп, олардың түрлерi анықталып, бағалы қағаздарды шығарудың және оларды бiругуге бiздiң негiзгi ережелерi мен талаптары бекiтiлген.
ғалы қағаздар - ең алдымен мүлiктi иемденуге құқық беретiн ақшалы құжат немесе қарыз берушiге қарыз алушының берген қарыз мiндеттемесi. Бағалы қағаздартолтырылуы немесе жазылуы жөнiнен екi түрi болуы мүмкiн: не заң жүзiнде бекiтiлген жеке құлжат түрi,есепшотқа енгiзiлген жазу түрi. Егер басқа адамға иемденушi бiрлсе бағалы қағаздардың екiншi түрi бойынша ерекше бiрлiк толтырылып берiледi. Оны иемдену құқын беретiн құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнiнен бағалы қағаздар, нарықтық және нарықтан тыс болып та екiге бөлiнедi. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтiк-нарықтық қатынастардың дамуы негiзiнде пайда болған қағаздарды ерекше түрi. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары депозиттiк (салым) облигациялар және с. с. жатады. Жинақ облигациялары негiзiнен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зеинетақы қорларының облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та жалданбай-ақ өз алдына қызмет iстейтiн адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзiмдi, орта мерзiдi, ұзақ мерзiмдi болып үшке бөiнiп, тек жергiлiктi басқру органдарын ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс єкелетiн, бiрақ салық телеуден босатылған өздерiнiң облигацияларын шығаруы мүмкiн.
ғалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан РеспубликасыныңҚаржы Министрлiгi жанындағы қағаздар жөнiндегi тiркеуден мемлекеттiк тiркеу номерiн алуы қажет.
ғалы қағазлар нарығын реттейту мемлекеттiң ең маңызды мiндетi. Ондағы мақсаты-байғалы қағаздармен келiмiмге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы институттарының iсiн бағыттау мен реттеу мемлекеттiк органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар бойынша Бағалы қағаздар жөнiндегi комиссия, Қаржы министрлiгi, ұлттық банк Мүлiктi басқару жөнiндегi Мемлекеттiк комитет және Жекеменшiктендiру жөнiндегi Мемлекетiк комитетi саналады. Осы бағалы қағаздар нарығының реттетiн мемлекетiк органдардың ең негiзгiсi - Бағалы қағаздар жөнiндегi ұлттық комиссияның құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы 21-дегi Республика Президентiнiң «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметi және өкiлеттiгi бекiтiлдi.
ғалы қағаздар нарығын мемлекетiк реттеу ғылыми негiзделiп, алдын ала дайындалған концепция жүгiнгенi дұрыс.
қтық бағалы қағаздардың рөлi күннен күнге артып, ең бастысы мемлекеттiк қарыздағы бағалы қағазға айналып келедi. Олардың жүзеге асыруының жүйелiлiгi жөнiнде бiрнеше себептер түсiндiрiлуде:
құнды қағаздармен қамтамасыз ету елдiң, үкiметтiң мүлiктерiн, сондай-ақ болашақтағы бюджеттiк түсiмдердi неғұрлым қаражатпен қамтамасыз етедi;
ң уақытты механизмiне байланысты екiншi реттегi олардың жоғары айналымдылығын арттырады;
Үшiншiден, нарықтың өтпелi кезеңiнде дейiн үкiмет iшкi займдар шығару тәжiрибесiн меңгерссе де, қазiргi құнды қағаздардың орны бөлек;
өртiншiден, Ұлттық банк пен Қаржы министрлiгi арасындағы байланыс құнды қағаздарды ұйым шығару мен оларды енгiзу жөнiндегi жекеленген даярлықты талап етпейдi;
ұл сектордың құнды қағаз нарығындағы кәсiпқой қадрлардың даярлығы деңгейiнiң жоғарлылығында.
ң бастысы – мемлекеттiк құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттiң iшкi қарыздарын реттеуде әрi қаржыландыруда. Бәрiнен бұрын инфляцияны асқындырмау қажеттiлiгi үшiн кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономикасының қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан Республикасы көлемiнде азайтуға септiгiн тигiзбекшi. Басқаша айтқанда, эмиссиялық әрекеттiң ролiн төмендегiдей, бюджеттiк дефициттi қаржыландырудың тиiмдi жолы болады. Екiншi бiр жағдайда бағалы қағаздар елдiң қаржы – несие жүйесiн қалыптастырудың қажеттiлiгi болмақ. Сондай-ақ бiрiншi кезекте Қаржы Министрлiгi осы құралды пайдала отырып, валюталық базарда ақша аумағын әрi несие нарығын ұлғайту мүмкiншiлiгiне қол жеткiзiледi делiнуде. Нақты ұсынған мемлекеттiк қарыздағы бағалы қағаздар айналым мелекеттiк проценттiң деңгейiн өзгерте отырып, инвесторлар жағынан сұранысты арттырып, немесе азайтуына болады. Бұл өз кезеңiнде валюталық әрi несиелiк нарығы қаржы-қаражатын реттейдi деп күтiлуде.
Қазақстан қор нарығының қалыптасу жағдайындағы бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың жоғары тәуелдiгi өз кезегiнде оларды төмендетуге қолайлы құралдарды iздестiрудi қажет етедi. Олардың бiрiне – опциондық сауданың дамуы жатады.
Өнеркiәсiптiк кәсiпорындарды акционерлеу барысында опциондар кеңiрек дамыды. Осыған байланысты акционер енетiн кәсiпорындардың акцияларын жеңiлдiкпен сатып алу құқығы қамтамасыз етiледi. Опционды сатушы, оның акцияларының сату нарығына белгiлi бiр кепiлдiк алады. Тиiстi бағалы қағаздардың меншiк иесi болмай-ақ, бiрақ оларға құқық алатын опционды иеленушi, қатыс нәтижесiне айналғанға дейiнгi уақытқа бұл құқықты қолына ұстап қалады. Қолайсыз жағдай туған кездерi опционды иеленушi тиiстi кантрактiге сәйкес тез арада қайта сата отырып, зиянды төмендетедi.
өйтiп, опцион деп кантрактiде көрсетiлген мерзiм iшiнде әрекет ететiн, тұрақты бағада белгiлi бiр акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретiн кантрактiнi атайды.
Қоp биржасы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негiзгi нарық орны. Қор биржаларында ipi банктер қожалық; етедi.
өзi - "бурзэ", яғни эмиян деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор биржасы XVI ғ. Голландияда бағалы қағаздар (облигация, содан кейiн акция) шығару және сату үшiн пайда болған. Ал XVII ғ. биржалар тауар және қор биржасы болып бөлiне бастады. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезi капитализмнiң монополизм сатысына өту кезi, яғни ХХ ғ. бас кезi. Ол уақытта қор биржаларының негiзгi операцялары өндiрiс кәсiпорындарының акцияларын шығару және сату болды. Биржа өнеркәсiп циклын және жалпы елдiң экономикасы мен саясатындағы өзгерiстердi қадағалап отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсiптiң өрiстеу фазасында экономиканың өcyiн, ал дағдарыс фазасында оның баяулауына себепшi болады.
ған мемлекеттерде биржалар бiрнеше түрге бөлiнедi. Мысалы,
қор биржасы (бағалы қағаздар сатады);
ңбек биржасы.
биржа
-қтыңұйымдасқан тура, онда сұраным мен ұсыным негiзiнде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар
үшiн кездесетiн орын.
Қор биржасы жеке кәсiпкерлiк принципiнде жұмыс iстейдi (мысалы, Лондон, Нью-Иорк биржалары), немесе оны мемлекет ұйымдастырады (мысалы, Францияда, Италияда). Қор биржасын ұйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешелiктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасын құру, оны басқару тәртiбi және оның әрбiр буынының қызметi, мүшелерiнiң құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптерi анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оньң мүшелерiн брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердiң есебiнен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргiзедi. Себебi нарыққа клиенттердiң өздерi қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшiн куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебiнен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын дилер де жүредi. Дилердiң табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының (курсының) айырмашылығына тең, ия болмаса клиент берген мәмiле сомасының белгiлi бiр келiсiлген нақты процентi болуы мүмкiн. Бұл әрине келiсiм шартта көрсетiледi.
қор биржасы- бағалы қағаз иелерiнiң биржа мүшелерi, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздары сату жєне сатып алу жөнiнде мәмiле жасайтын нарық. “Қор биржасы” - деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негiзгi нарық орны. Қор биржаларында iрi банктер қожалық етедi. “Биржа” деген термин ежелгi грек сөзi - “бурзэ”, яғни “эмиян” деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор биржасы 16 ғ. Голландияда бағалы қағаздар (облигация, содан кейiн акция) шығару және сату үшiн пайда болған. Ал 17 ғ. Биржалар тауар және қор биржасы болып бөлiне бастады. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезi капитализмнiң монополизм сатысына көшу кезi, яғни ХХ ғ. бас кезi. Ол уақытта қор биржаларының акцияларын шығару және сату болды. Биржа өнеркәсiп циклын және елдiң экономикасы мен саясатындағы өзерiстердi қадағалап өрiстеу фазасында экономиканың өсуiне, ал дағдарыс фазасында оның баяулауына себепшi болады. Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бiрнеше түрге бөлiнедi. Мысалы: қор биржасы (бағалы қағаздар сатады); валюта биржасы; тауар биржасы; еңбек биржасы.
қтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным мен ұсыным негiзiнде тауарлармен, бағалы қағаздамен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келiсiмге келу үшiн кездесетiн орын. Қор биржасы жеке кәсiпкерлiк принципiнде жұмыс iстейдi (мысалы, Лондон, Нью-Йорк биржалары), немесе оны мемлекет ұйымдастырады. Қор биржаларын үйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешелiктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жоғарыда қор биржасын құру, оны басқару тәртiбi және оның буынының қызметi, мүшелерiнiң құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптерi анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оның мүшелерiн брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердiң есебiнен және олардың атағынан делдал болып операциялар жүргiзедi. Себебi нарыққа клиенттердiң өздерi қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшiн куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебiнен ақша жұмсап алыпсатарлық операцияларды дилерлер де жүргiзедi. Дилердiң табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тең, ия болмаса клиент берген мәмiле сомасының белгiлi бiр келiсiлген нақты процентi болуы мүмкiн. Бұл әрине келiсiм шартта көрсетiледi.
қор биржасы - бағалы қағаз иелерiнiң биржа мүшелерi, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып алу жөнiнде мәмiле жасайтын нарық.
Қорытынды
Қазiргi Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарың қалыптасу процесiнiң жүруiмен сипаталатынына көз жеткiзгеннен кейiн және олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкiмшiлiк-әмiршiлдiк арқылы басқарудың мүмкiн eмeстiгi анықталды.
ң кейiнгi жасалған, жекешелендiру процесi бағалы қағаздар нарығының дамуына ат салысты, яғни мұнда кәсiпорынды мүлiктiк жауапкершiлiгi анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөлiп беру құқығы қарастырылды. Сонымен қатар шаруашылықтың акционерлiк қоғамдағы капитал өндiрiс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етедi. Бұл өндiрiс құралдарына қоғамдық иемдену құқығын бекiтудiң материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлiк меншiк формасын енгiзу инфляцияның өсу қарқынын төмендеуге мүмкiндiк берумен қатар, мемлекеттiң шығыстарын, сол сияқты бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етедi.
Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар нарығының кәсiби мамандары және бағалы қағаздар бойынша жасалатын операциялар түрлерi жылдан жылға даму сатысында, сондай-ақ халық бағалы қағаздардың құндылығын түсiнiп экономикалық тиiмдiлiгi мен оның белгiлi бiр капаитал екендiгiн түсiндi. Сонымен қатар мемлекеттiк және корпоративтiк бағалы қағаздардың айырмашылықтары мен өтiмдiлiк деңгейiн ажырата бiлдi.
ң нарықтық экономика талабына сәйкес бағалы қағаздар нарығының қазiргi түсiнiгi меншiктiң бiр формасына монополия болуды тiркесе шығара отырып оның көп түрлiлiгiне экономикалық және саяси тендiктiң болуын талап етедi. Ол үшiн нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестердi дұрыс реттеу, сондай-ақ шаруашылықтың iскерлiк белсендiгi үшiн бiрқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.
Қазiргi уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетiлген және бағалы қағаздар нарығының құқықтық негiздерiнiң қалыптастыру процесi аяқталды деуге болмайды. Дегенмен нарықтың дамыған, жетiлген инфақұрылымы қалыптасу жолында. Бүгiнгi күнi айтылған заңдарда пайдаланудың нәтижесiнде мемлекетiмiздiң бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етудiң жетiстiктерi мен кемшiлектерiн анықталған мүмкiншiлiк бар.
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Қ. Р. заңы «Бағалы қағаздар нарығы жөнiнде» 5. 03. 1997 ж.
ғайындалған //– 02. 06. 2003 ж.
өшенова. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы.
ҚР Президентiнiң жарлығы «БҚ шығаруы мен Қор биржасы
өнiнде» 1995ж.
ғалы қағаздар жөнiнде жарлық, 1994 ж.
Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi
ұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттiк университетi
қырыбы:
Қазақстан Республикасында бағалы қағаз нарығының дамуы және құрылуы»
ған: МжЖБ мамандығының студентi Абдикова А.Қ.
әне басқару құжырасының аға
қытушысы Кусенова К. К.
Қостанай,2011 жыл
| 
