МIНIСЭРСТВА АДУКАЦЫI РЭСПУБЛIКI БЕЛАРУСЬ
ФIЗIЧНЫ ФАКУЛЬТЭТ
СТУДЭНТА 2 КУРСА ГРУПЫ ФI -21
ФIЗIЧНАГА ФАКУЛЬТЭТА
САМУЙЛIК Я. Р.
на карысць усяго чалавецтва. Не выпадкова так цёпла - сказаў аб Кастусю Эдуардавiчу першы ў свеце касманаўт Юрый Аляксеевiч Гагарын: "Ён вельмi кахаў людзей, дзеля якiх жыл i працаваў, усе свае працы ён адпiсваў савецкаму народу", вось чаму нiколi не сцярэцца ў стагоддзях iмя Кастуся Эдуардавiча Цыялкоўскага, "вялiкага пiянера Сусвету". Нарадзiўся Кастусь Эдуардавiч 5/17 верасня 1857 гады ў сяле Іжэўскам Разанскай губернi ў сям'i ляснiчага Эдуарда Ігнацьевiча Цыялкоўскага.
Прозвiшча гэтая вядомая з 1697 гады. У лiку сыноў Ігната Цыялкоўскага, заняпалага абшарнiка з Ровенскага павета Валынскай губернi, згадваецца Эдуард, бацька будучынi навукоўца. Пасля канчатка Пецярбургскага Ляснога i Межавага iнстытута Эдуард Ігнацьевiч служыў памагатым ляснiчага, а затым i ляснiчым у Аланецкай, Пецярбургскай, Вяцскай губернях, у Спаскiм павеце Разанскай губернi. Тут у сяле Іжэўскам ён i пазнаёмiўся з дачкой дробнамаянтковага дваранiна І. І. Юмашава Марыяй Іванаўнай, зрабiў ёй прапанову. Кастусь Эдуардавiч пiсаў: "Я думаю, што атрымаў злучэнне моцнай волi бацькi з таленавiтасцю мацi". У 1862 году сям'я перабралася з Іжэўскага ў Разань, дзе Эдуард Ігнацьевiч атрымаў месца выкладчыка натуральнай гiсторыi i таксацыi каморнiцка-таксатарскiх класаў пры Разанскай гiмназii.
"Захварэў, трызнiў. Думалi, памру, але я акрыяў, толькi моцна аглох, i глухата не праходзiла. Яна вельмi мучыла мяне". Калi да гэтага Касцячы быў вясёлым i жывым хлапчуком, гарэзай, удзельнiкам разнастайных дзiцячых забаў, то пасля хваробы пачалася iншая, горкая i цяжкая паласа жыцця. "Са аднагодкамi i ў грамадстве я часта ашукваўся... Гэта выдаляла мяне ад людзей i прымушвала ад нуды чытаць, засяроджвацца, марыць. Гэта паглыбляла мяне ў самога сябе, прымушала шукаць вялiкiх спраў, каб заслужыць ухвалу людзей i не быць гэтак прэзренным". Нетутэйша час вучыцца, i Касцячы разам з малодшым братам паступiў у Вяцкую мужчынскую гiмназiю (у Вятку сям'я пераехала ў 1868 году). Але вучоба давалася цяжка: "Вучыцца ў школе я не мог: настаўнiкаў цалкам не чуў або чуў адны смутныя гукi", - адзначаў ён пасля. Пакiнуўшы гiмназiю пасля трэцяга класа, будучы навуковец пачаткаў займацца самастойна па кнiгах бацькi i старэйшых братоў. Кнiгi дапамаглi яму знайсцi сваё "я". Ён стаў захапляцца дакладнымi навукамi, мадэляваць i, па iх жа словам, яшчэ ў дзяцiнстве марыць аб палётах, аб пераадоленнi зямнога прыцягнення, "... кнiг было мала, настаўнiкаў у мяне зусiм не было, таму мне прыходзiлася больш ствараць i дзеяць, чым успрымаць i засвойваць... Адным словам, творчы элемент, элемент самаразвiцця, самабытнасцi пераважаў", - пiсаў аб гэтым перыядзе свайго жыцця пазней Кастусь Эдуардавiч. І далей: "Гадоў з 14-15 я стаў цiкавiцца фiзiкай, хiмiяй, механiкай, астраномiяй, матэматыкай i г. д.". Гэтая самастойнасць развiцця дапаможа будучынi навукоўцу выпрацаваць свой адмысловы стыль творчасцi, у якiм заўсёды будуць пераважаць воля мыслення, шырата далягляду, глыбiня навуковага аналiзу, настойлiвасць у давядзеннi кожнага навуковага пытання да лагiчнага дазволу, вера ў неабходнасць i важнасць сваёй працы, арганiчнае спалучэнне тэорыi i эксперыменту. Да глыбокай старасцi захаваў навуковы здольнасць здзiўляцца ўсяму новаму, хутка схоплiваць гэта новае i iсцi адважна значна далей наперад, часам насуперак з iснымi становiшчамi, захоўваць на працягу ўсяго жыцця неверагодную сiлу ўяўлення.
ўстанову, юнак вырашыў заняцца самаадукацыяй. "Бацька ўявiў, што ў мяне тэхнiчныя здольнасцi, i мяне адправiлi ў Маскву. Але што я мог зрабiць тамака са сваёй глухатой?! Якiя сувязi завязаць? Без ведання жыцця я быў сляпы ў стаўленнi кар'еры i заробку. Я атрымлiваў з хаты 10-15 рублёў у месяц, сiлкаваўся адным чорным хлебам, не меў нават бульбачкi i гарбаты, затое купляў кнiгi, трубкi, ртуць, серную кiслату i iншае". Тры гады сур'ёзнай працы ў бiблiятэцы Румянцевскага музея ўзбагацiлi яго ведамi па матэматыцы, фiзiцы, хiмii, астраномii. "Але што жа, уласна, я рабiў у Маскве? Няўжо абмежаваўся аднымi фiзiчнымi i хiмiчнымi досведамi? Я праходзiў першы год дбайна i сiстэматычна курс начартальнай матэматыкi i фiзiкi, на другi жа год займаўся вышэйшай матэматыкай. Прачытаў курс вышэйшай алгебры, дыферэнцыяльнага i iнтэгральнага вырахавання, аналiтычную геаметрыю, сферычную трыганаметрыю". Займалi юнака шматлiкiя навуковыя пытаннi, часцей за ўсё не якiя мелi рашэннi. Адным з такiх быў пытанне аб магчымасцi ўжывання цэнтрабежнай сiлы для ўздыму за атмасферу. "Вучэнне аб цэнтрабежнай сiле мяне цiкавiла, таму што я думаў ужыць яе да ўзняцця ў касмiчную прастору. Быў момант, калi мне здалося, што я вырашыў гэтае пытанне (16-цi гадоў). Я быў так усхваляваны, нават узрушаны, што цэлую ноч не сышоў - блукаў па Маскве i ўсё думаў аб вялiкiх следствах майго адкрыцця, але ўжо да ранiцы я пераканаўся ў памылковасцi майго вынаходства. Расчараванне было гэтак жа моцна, як i зачараванне. Гэтая ноч на ўсё жыццё мыю пакiнула след. Праз 30 гадоў я яшчэ часам бачу ў сне, што паднiмаюся да зорак на маёй машыне i адчуваю такое жа захапленне, як у тую спрадвечную ноч". У 1876 году 19-летнi Кастусь па выклiку бацькi вярнуўся дадому. Так скончыўся маскоўскi перыяд яго жыцця, але працэс самаадукацыi працягваўся ўсё наступнае жыццё. "Можна лiчыць, што я вучыўся дзеючы, хоць часта няўдала i з спазненнем", - пiсаў ён.
3. Станаўленне педагога i навукоўца. У Вятцы юнак працягнуў вывучэнне навуковай i грамадска-палiтычнай лiтаратуры. "З публiчнай бiблiятэкi... цягаў навуковыя кнiгi i часопiсы. Памятаю механiку Вейсбаха i Брашмана, ньютонаўск iя "Прынцыпы" i iншыя". У Вятцы малады Цыялкоўскi ўпершыню паспрабаваў заняцца педагагiчнай працай - рэпетытарствам. Даваў урокi па фiзiцы i матэматыцы адсталым гiмназiстам. Несумнеўныя педагагiчныя здольнасцi, добрыя водгукi аб уроках пазней дапамагли яму ў выбары прафесii. У 1879 году Эдуард Ігнацьевiч выйшаў у адстаўку, i сям'я вярнулася ў Разань. У горадзе дзяцiнства Кастусь Эдуардавiч таксама паспрабаваў падтрымаць сям'ю рэпетытарствам, але без знаёмстваў i сувязяў знайсцi працу апынулася немагчыма. Набыць прафесiю, а потым i атрымаць месца дапамог выпадак. Цыялкоўскаму трапiлася на вочы аб'ява, што кожны жадаючы можа экстэрнам iспытвацца на званне настаўнiка пачатковай школы. Кастусь Эдуардавiч паспяхова здаў усе iспыты i праз некалькi месяцаў падвучыў прызначэнне ў невялiкае мястэчка Бароўск Калужскай губернi на пасаду настаўнiка арыфметыкi i геаметрыi. Узiмку 1880 гады пачаўся бароўскiй перыяд жыцця К. Э. Цыялкоўскага - перыяд яго станаўлення як педагога i як навукоўца. З першых дзён у павятовай вучэльнi Цыялкоўскi з захапленнем заняўся педагагiчнай працай. Не абмяжоўваючыся праграмай, ён дапоўнiў прыпадаваемыя прадметы фiзiчнымi i хiмiчнымi досведамi, паказваў дзеянне электрычнай машыны, распавядаў i паказваў, як i чаму лётае напоўнены дымам шар, плавае лодка, як вымераць адлегласць да розных прадметаў. У Бароўске працягвалася сур'ёзная навуковая праца. "У Бароўске я вярнуўся... да сур'ёзных матэматычных прац... пiсаў, вылiчаў, лiтаваў, габляваў, плавiў...", - пiсаў Цыялкоўскi. Вынiкам напружанай навуковай працы можна лiчыць цiкавае даследаванне аб кiнэтычнай тэорыi газаў, нажаль, праца, зробленая цалкам самастойна, не стала адкрыццём. Над гэтай праблемай ужо даўно паспяхова працавалi iншыя навуковыя, але Кастусь Эдуардавiч не ведаў аб гэтым, бо не меў магчымасцi карыстацца навiнкамi навуковай i тэхнiчнай лiтаратуры. Аб iншай яго працы "Механiка жывёлы арганiзма" спрыяльны водгук зрабiў І. М. Сеченаў. За гэтую i шэраг iншых прац Кастусь Эдуардавiч быў абраны чальцом Пецярбургскага фiзiка-хiмiчнага грамадства.
"Вольная прастора", выкладзеную ў выглядзе навуковага дзённiка. Гэта першы ў мiры праца, у якiм разглядалiся з'явы ў асяроддзi, дзе адсутнiчаюць сiлы прыцягнення i супрацiвы. К. Э. Цыялкоўскiм упершыню быў зроблены выразная выснова - адзiна магчымы спосаб перасоўвання ў касмiчнай прасторы заснаваны на прынцыпе рэактыўнага руху. Ужо ў гэтай працы адчуваецца ўпэўненасць аўтара, што чалавек у будучынi пераадолее бар'ер прыцягнення сваёй планеты. У "Вольнай прасторы" навуковец прадбачыў асновы будучай касмiчнай тэхнiкi i разгледзеў умовы магчымага iснавання чалавека ў касмiчным караблi. Упершыню ён падышоў да думкi аб неабходнасцi актыўнага преобразовательного стаўлення да космасу як месцу пасялення людзей. Шмат i сур'ёзна працаваў навуковы ў гэты час i над праблемай паветраплавання, асаблiва над пытаннем суцэльнаметалiчнага дырыжабля. "У 1885 году, маючы 28 гадоў, я цвёрда вырашыў аддацца паветраплаванню i тэарэтычна распрацаваць металiчны кiраваны аэрастат", - пiсаў Цыялкоўскi. Вынiкам роздумаў, шуканняў, разлiкаў з'явiлася вялiкая праца "Тэорыя i досвед аэрастата". Даследаванне гэта было першым у мiры працай аб дырыжаблi пераменнага аб'ёму з металiчнай абалонкай. Вялiкую маральную падтрымку аказалi тады маладому даследнiку прагрэсiўныя навукоўцы І. М. Сеченов, А. Г. Столетов, Д. І. Мендзялееў.
"Навука i жыццё" надрукаваў яго артыкул "Аэраплан або птушкападобная (авiяцыйная) лятальная машына", дзе апiсвалася канструкцыя металiчнага манаплана з крыламi, падобнымi на крылы вялiкай парылай птушкi, рухавiком унутранага згарання, зачыненай кабiнай для экiпажа, якiя прыбiраюцца шасi i нават аўтапiлотам. У прыкладаннi да часопiса "Вакол святла" з'явiўся яго навукова-фантастычны аповяд "На Месяцы". Затым была выдадзеная навукова-фантастычная аповесць "Мары аб Зямлi i небе i эфекты сусветнага прыцягнення". У пецярбургскiм часопiсе "Навуковы агляд" апублiкаваная артыкул "Працягласць выпраменьвання Сонца". Цыялкоўскi пабудаваў аэрадынамiчную трубу для выпрабавання мадэляў лятальных апаратаў. Гэта была першая ў Расеi "паветранадзiмалка", як зваў яе навуковец, з адчыненай працоўнай часткай. Дарэчы, аэрадынамiчная труба, пабудаваная пад кiраўнiцтвам прафесара Н. Е. Жукоўскага, з'явiлася некалькiмi гадамi пазней. Праца па аэрадынамiцы падвучыла падтрымку Расiйскай акадэмii навук. Акадэмiя вылучыла Кастусю Эдуардавiчу субсiдыю ў 470 рублёў на працяг досведаў. Гэта была адзiная дапамога афiцыйнай установы навукоўцу-самавуку. Тут быў завершаны капiтальная праца "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi". У iм упершыню ў мiры засноўвалася магчымасць ужывання рэактыўных лятальных апаратаў для мiжпланетных паведамленняў, давалася тэорыя палёту ракеты.Ідэя ўжывання ракеты для рашэння навуковых праблем, iдэя выкарыстання рэактыўных рухавiкоў для стварэння руху касмiчных апаратаў цалкам прыналежыць Цыялкоўскаму.
5. Беды i радасцi. У 1897 году па сумяшчальнiцтве Кастусь Эдуардавiч пачаткаў працаваць у рэальнай вучэльнi, а праз год - у жаночым епархiяльным: "мне прапанавалi ўрокi фiзiкi ў мясцовай жаночай епархiяльнай вучэльнi, я пагадзiўся, а праз год сышоў зусiм з павятовай вучэльнi". Кастусь Эдуардавiч нягледзячы на свой фiзiчны недахоп - глухату, быў выдатным педагогам. У 1902 году гаспадары хаты, дзе жылi Цыялкоўскiя, задумалi капiтальны рамонт. Шуму, груку, бязладзiцы Кастусь Эдуардавiч не выносiў, i сям'i прыйшлося пераехаць на новую кватэру. Яе знялi на глухой Лебядзяшчаўскай вулiцы, далёка ад месца службы Кастуся Эдуардавiча, але затое блiжэй да Акi i Загараднаму саду - каханым месцам яго адпачынку. Два года пражыла сям'я на новай кватэры, тут таксама хвалявалiся радасцi i беды. У год пераезду пакончыў з сабой старэйшы сын Ігнат, першакурснiк Маскоўскага унiверсiтэта, Ігнат быў другiм дзiцем у сям'i, у гiмназii лiчыўся адным з лепшых вучняў, асаблiвыя здольнасцi выявiў у фiзiцы i матэматыцы, завошта быў празваны таварышамi Арxiмедам. Улiчваючы, што бацьку цяжка ўтрымоўваць такую вялiкую сям'ю, Ігнат працаваў амаль кожнае лета рэпетытарам, збiраў грошы на вучобу ў вышэйшай вучэбнай установе. З адрозненнем скончыўшы Калужскую мужчынскую гiмназiю, улетку 1902 гады дзевятнадцацiгадовы юнак з'ехаў у Маскву, каб паступiць ва ўнiверсiтэт. Спачатку студэнцкае жыццё яму падабалася. Сястры Любовi, працавалай у то час сельскай настаўнiцай, ён пiсаў, што наведваў тэатры, з захапленнем слухаў Шаляпiна. Потым паведамляў, што збiраецца перавесцiся з фiзiка-матэматычнага факультэта на медыцынскi. 5 снежня 1902 гады прыйшла тэлеграма аб згубе Ігната. Ён атруцiўся цыянiстым калiем. Пазней Кастусь Эдуардавiч пазнаў ад таварышаў сына, што апошнiя днi Ігнат не наведваў унiверсiтэт, быў журботным i задуменным. Вялiка было гора бацькi, страцiлага дзiцяцi. Са ўласцiвай яму самакрытычнасцю ён вiнавацiў сябе ў тым, што не збярог сына, з-за занятасцi навуковай i педагагiчнай працай, не надаў значэннi захапленню сына ўпаднiцкай фiласофiяй, не змог давесцi яму, што за жыццё, за свае iдэi трэба дужацца. Увесну 1903 гады Цыялкоўскi пазнаў аб публiкацыi ў часопiсе "Навуковы агляд" яго артыкула "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi". Рукапiс апынулася вялiкай, i для друку ў часопiсе прыйшлося падзялiць яе на дзве часткi. Першая была надрукаваная ў травеньскiм нумары. Але ў сувязi з нечаканай смерцю рэдактара тыраж быў выключаны палiцыяй i аўтар атрымаў усяго адзiн асобнiк. Не выпадкова на першай старонцы апублiкаванага артыкула К. Э. Цыялкоўскi напiсаў алоўкам: "Прашу захоўваць, як зрэнку вока, бо гэта адзiны асобнiк, выдраны мною з часопiса", а на ўнутраным боку вокладкi яшчэ адзiн запiс: "Рукапiс не вернутая". "Выдадзена жудасна- карэктуры не было, формулы i нумары пераблытаныя i страцiлi сэнс", але ўсёткi Цыялкоўскi быў рады i гэтаму.
працаваць. Тамака было лягчэй выкладаць, плацiлi больш жалаваннi i, акрамя таго, былi доўгiя вакацыi, падчас якiх ён мог аддацца сваiм працам. Кастусь Эдуардавiч працягнуў свае навуковыя пошукi, завяршылася праца над найсур'ёзнай навуковай працай "Аэрастат i аэраплан", напiсаным пасля правядзення велiзарнай колькасцi досведаў па супрацiве паветра. Была скончаная праца над другой часткай "Даследаваннi сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi". Яна ўбачыла святло ў 1911-1912 гадах у часопiсе "Веснiк паветраплавання", рэдактарам якога быў Б. Н. Вараб'ёў. Ён сам адшукаў адрас калужскага вынаходнiка i паслаў яму лiст з просьбай паведамiць, на якую тэму той мог бы напiсаць артыкул для часопiса. Кастусь Эдуардавiч адклiкаўся хутка i даслаў другую частку працы "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi". "Агульны дух працы, - пiсаў Цыялкоўскi, - наступны: чалавецтва не застанецца вечна на Зямлi, але, у пагоне за святлом i прасторай, спачатку нясмела пракрадзецца за межы атмасферы, а затым заваюе сабе ўся прастора вакол сонца". Рэдактар часопiса ўспамiнаў: "Друкаванне другой часткi артыкула "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi" пачалося ў нашым часопiсе ў 1911 году i працягвалася з нумара ў нумар амаль да сярэдзiны наступнага года. У адрозненне ад першай, пакiнутай незаўважанай, другая частка працы выклiкала незвычайную цiкавасць да пастаўленых аўтарам двум тэмам: ракетныя лятальныя апараты i мiжпланетныя паведамленнi. Яна сапраўды ўскалыхнула навуковую, тэхнiчную i вынаходнiцкую думку не толькi ў Расеi, але i за мяжой. Рэзананс атрымаўся нечакана шырокi". Не выпадкова навуковец адзначыў у аўтабiяграфii: "Вучэнне аб рэактыўным зоркалёце толькi тады было заўважана, калi пачатак друкавацца другасна... у вядомым, распаўсюджаным i багата якi выдаецца часопiсе "Веснiк паветраплавання". Тады шматлiкiя навукоўцы i iнжынеры (за мяжой) заявiлi аб сваiм прыярытэце. Але яны не ведалi аб маёй першай працы 1903 гады, i таму iх прэтэнзii былi потым абвiнавачаныя, невядомасць працы 1903 гады аб зоркалёце выратавала мой прыярытэт".
"Прырода i людзi" з'явiлася вялiкi артыкул рэдактара часопiса "Электрычнасць i жыццё" iнжынеры Ў. У. Румiна "На ракеце ў сусветную прастору". У артыкуле гаварылася аб вялiкiм значэннi прац Цыялкоўскага для будучынi. На наступны год Румiн надрукаваў ужо ў сваiм часопiсе артыкул "Рэактыўныя рухавiкi (фантазiя i рэчаiснасць)". Тады жа з падтрымкай Цыялкоўскага ўпершыню выступiў Я.І. Перэльман. Яго даклад аб мiжпланетных вандраваннях быў надрукаваны ў шэрагу газет i часопiсаў. Лёд вакол Цыялкоўскага быў зламаны, яго працы сталi чытацца, да яго нетутэйша прызнанне не толькi навукоўцаў, але i шырокай грамадскасцi.
7. Дырыжаблi. Адным з блiзкiх сяброў i памагатых Кастуся Эдуардавiча быў П. П. Канiнг, чалавек цiкавы i арыгiнальны. Па iх iнiцыятыве ў 1904 году была створаная група прыхiльнiкаў дырыжабля, праект дырыжабля быў абмеркаваны калужскiмi iнжынерамi, прызнаны тэарэтычна правiльным i практычна здзяйсняльным. Ад iмя гэтай групы ў газеце "Маскоўскi кур'ер" за 1904 год была надрукаваная артыкул аб дырыжаблi Цыялкоўскага i выпушчаная ўлётка пад назовам "3аметка адмыслоўцаў аб праекце К. Э. Цыялкоўскага". Гэтая нататка з'явiлася прыкладаннем да кнiгi навукоўца "Простае вучэнне аб паветраным караблi i яго пабудове".
Распрацоўваючы праблемы тэорыi касманаўтыкi, Кастусь Эдуардавiч iзноў i iзноў вяртаўся да свайго стварэння - суцэльнаметалiчнаму дырыжаблю. Вырашыўшы прыцягнуць увагу грамадскасцi да праблемы апарата лягчэй паветра, ён задаўся мэтай пабудаваць некалькi вялiкiх мадэляў i выехаць з iмi на паветраплавальны з'езд. Паездка ў Пецярбург на III з'езд паветраплавацеляў адбылася ўвесну 1914 гады. Выступ на з'ездзе не задаволiла Цыялкоўскага. Нешматлiкiя апаненты выказалiся толькi аб недасканаласцi злучэння тонкiх металiчных лiстоў абалонкi дырыжабля пасродкам знiтоўкi цынам, што ён i сам разумеў (iншых спосабаў тагачасная тэхнiка не ведала). Аб самой жа канструкцыi не казаў амаль нiхто. Кастусь Эдуардавiч пiсаў: "У 1914 году, увесну, да вайны, мяне запрасiлi ў Петраград на паветраплавальны з'езд. Узяў сабой скрыня мадэляў у два метра даўжынёй i рабiў даклад з дапамогай гэтых мадэляў i дыяпазiтываў. Суправаджаў мяне мой сябар П. П. Канiнг. Прафесар Жукоўскi быў апанентам i не ўхваляў праекту... Студэнты, аглядаючы маю выставу, казалi, што толькi па мадэлях яны ясна прадставiлi сабе новы тып дырыжабля. Мае кнiгi жа гэтага iм не давалi. Вось як цяжка засвойваецца ўсё новае".
Апошняя брашура, аб'ёмам усяго ў восем старонак, якую Цыялкоўскаму цудам атрымалася выдаць напярэдаднi рэвалюцыi, звалася "Гора i генiй". Гэта была мара аб тым часе, калi людзi будуць шанаваць i берагчы сваiх навукоўцаў, фiлосафаў, дапамагаць i давяраць iм, i тады будуць пераадоленыя ўсё бедствы, якiя выпрабоўвае чалавецтва.
У 1918 г. улетку Кастусь Эдуардавiч быў абраны чальцом-спаборнiкам Сацыялiстычнай Акадэмii. Гэтая Акадэмiя на першых сiтавiнах паставiлася спагадлiва да Цыялкоўскага i аказвала некаторую дапамогу. Навукоўца запрашалi жыць у Маскве, але ён адмовiўся, застаўся дома i працягваў узмоцнена працаваць. Але з 1919 гады па нейкiх чыннiкам высыланне ўтрымання спынiлася. Сярод лiстоў Кастуся Эдуардавiча ёсць два, адрасаваных у Акадэмiю, але, мабыць, не пасланых, Ён дзякуе Акадэмiю i пiша, што "яна матэрыяльна дапамагла напiсаць палову задуманага мною складання, над якiм я працаваў з найвялiкшым натхненнем i паляваннем, дзякуючы збольшага i спагадзе Акадэмii, шкада толькi Акадэмiя пакiнула мяне нечакана i бездапаможна на сярэдзiне дарогi, не даўшы магчымасцi завяршыць пачатую працу, бо зараз прыйдзецца больш думаць аб сродках пражытка".
два года ён выкладаў фiзiку, матэматыку, астраномiю i хiмiю ў адзiнай працоўнай школе 2-й прыступкi.
5 чэрвеня 1919 году навуковец быў абраны ганаровым чальцом Рускага таварыства Аматараў сусветазнаўства. Узнак падзякi Кастусь Эдуардавiч кожная свая новая праца стаў пасылаць Рускаму грамадству аматараў сусветазнаўства.
"Па-за Зямлёй". Вялiкую дапамогу навукоўцу аказала i Калужскае грамадства вывучэння прыроды i мясцовага боку. Яшчэ да рэвалюцыi яно садзейнiчала выданню яго прац. У 1919 году ў працах Грамадствы была змешчаная праца "Кiнэтычная тэорыя святла". У 1920 году ў выданнi Грамадствы выйшла тыражом у 300 асобнiкаў навукова-фантастычная аповесць Цыялкоўскага "Па-за Зямлёй". У 1918 году яна была надрукаваная ў часопiсе "Прырода i людзi".
"Па-за Зямлёй" Цыялкоўскi надаваў велiзарнае значэнне. Фантастычная па форме, аповесць утрымоўвала мноства сур'ёзных разважанняў. Апiсаннi скафандраў, якiя дазваляюць выходзiць у палёце за межы ракеты, суседнiчалi з праектамi аб выкарыстаннi энергii Сонца, аб канцэнтрацыi сонечнай цеплынi для правядзення рамонтных i будаўнiчых ра-бот у космасе. Распавядалася аб тым, як рэгуляваць тэмпературу ў касмiчным караблi, аб магчымай здабычы карысных выкапняў на iншых планетах, i многiм сябрам. Тут навуковец упершыню загаварыў аб мiжнароднай касмiчнай павозцы, аб магчымасцi сумеснага касмiчнага палёту навукоўцаў розных краiн. І мэты ў такога палёту павiнны быць самымi мiрнымi i добрымi, лiчыў Цыялкоўскi.
паднеслi Цыялкоўскаму ў знак павагi. Кастусь Эдуардавiч быў расчулены да слёз.
Мiнулi гады, i аповесць "Па-за Зямлёй" стала настольнай кнiгай нашых касманаўтаў, настолькi ярка, вобразна, рэалiстычна перадаў у ёй аўтар шматлiкiя фактары касмiчнага палёту. Можна толькi дзiвiцца празорлiвасцi вялiкага навукоўца i таленавiтага пiсьменнiка. На сваёй першай пасляпалётнай прэс-канферэнцыi Юры Аляксеевiч Гагарын сказаў: "У кнiзе К. Э. Цыялкоўскага вельмi добрае апiсаныя фактары касмiчнага палёту, i тыя фактары, з якiмi я сустрэўся, амаль не адрознiвалiся ад яго апiсання".
9 лiстапада 1921 гады Цыялкоўскаму была прызначаная пажыццёвая пенсiя ў памеры 500 тыс. руб. у месяц. Здавалася, атрымаўшы пенсiю, атрымаўшы права на заслужаны адпачынак, навуковец мог бы ў пакiнутыя гады (а яму было далёка за шэсцьдзесят), спакойна жыць у асяроддзi родных i блiзкiх. Але не такiм быў гэты вялiкi працаўнiк. Ідэi нараджалiся адна за iншы. Сам навуковец распавядаў: "Атрымаў акадэмiчную пайку... затым пенсiю, якую я атрымлiваю дагэтуль, але я не пакiнуў сваiх прац, наадварот, нiколi так старанна i шмат не працаваў".
i добра кiраваных аэрапланаў, аб мiжпланетных штучных выспах, населеных людзьмi, аб новай мiжнароднай мове i iншых пытаннях. "Я увесь час шукаў, шукаў самастойна, пераходзiў ад адных цяжкiх i сур'ёзных пытанняў да iншых, яшчэ больш цяжкiм i важным. Стрымлiвалiся мае думкi i фантазii толькi навукай",- пiсаў навуковы.
Шырокi быў круг яго iнтэрасаў, але ўсе працы Цыялкоўскага былi накiраваныя да адзiнай мэты - засваенню прыроды для выгоды чалавека. "... Я цiкавiўся больш усяго тым, што бы магло спынiць пакуты чалавецтва, даць яму магутнасць, багацце, веданне, здароўе".
"Ракета да планет", у якой даказвалася, што з дапамогай сучаснай тэхнiкi ўяўляецца магчымым дасягнуць касмiчных хуткасцяў i пераадолець сiлу зямнога прыцягнення. Аб Цыялкоўскiм у працы нават не згадвалася. Гэтая падзея ўсхвалявала грамадскасць, а Кастусь Эдуардавiч прыняў тэрмiновыя меры да абароны свайго прыярытэту. У 1924 году ў Калузе ўбачыла святло брашура навукоўца "Ракета ў касмiчную прастору", прадмова да яе было напiсана на нямецкай мове А. Л. Чыжэўскаму. Яна выйшла тыражом у тысячу асобнiкаў, дзясятак кнiг быў адпраўлены асабiста Оберту, толькi тады навукоўцы за мяжой пазналi, што ў Расеi ўжо шмат гадоў назад былi выкананыя сур'ёзныя тэарэтычныя даследаваннi ў вобласцi ракет. У 1929 году сам Оберт даслаў Цыялкоўскаму лiст, у якiм прызнаў прыярытэт рускага навукоўца i значнасць яго прац: "Шаноўны калега! Вялiкае дзякуй за дасланы мне матэрыял. Я, зразумела, самы апошнi, хто стаў бы аспрэчваць Ваша першынство i Вашы заслугi па справе ракет, i я толькi шкадую, што не раней 1925 году пачуў аб Вас. Я быў бы, мусiць, у маiх уласных працах сёння значна далей i абыйшоўся бы без тых шматлiкiх марных прац, ведаючы Вашы выдатныя працы". Шмат гадоў праз 82-летнi прафесар Оберт прыехаў у Калугу, каб пакланiцца Цыялкоўскаму.
"Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi". Але пад старым назовам выйшла цалкам новая праца. Назоў захавалася таму, што навуковец спачатку збiраўся падрыхтаваць яе перавыданне, аднак падчас прац ён даў поўную карцiну палёту ў космас, прадугледзеў спосабы выратавання чалавека ад узмоцненага цяжару i пры поўнай адсутнасцi яе, даў падрабязны план засваення касмiчнай прасторы, 1932 год стаў асаблiва радасным для навукоўца. Яму выканалася 75 гадоў, i гэты юбiлей быў шырока адзначаны па ўсёй краiне. Урачыстае паседжанне адбылося ў Калузе 17 верасня, роўна праз месяц было вызначана правесцi паседжанне ў Маскве, у Калоннай зале Хаты Звязаў. Навуковец адмаўляўся наадрэз ад ушаноўвання, яго ўгаворвалi ўсё: i сваякi, i сябры. Нарэшце, згода на паездку было дадзена. У Маскве навукоўцу быў прадстаўлены выдатны нумар у гасцiнiцы "Метраполь". Па просьбе Кастуся Эдуардавiча яму арганiзавалi аўтамабiльную паездку па Маскве.
У лютым 1934 гады да навукоўца прыехалi начальнiк Рэактыўнага НДІ І. Т. Клейменаў i канструктар першай савецкай дасведчанай ракеты з вадкасным рэактыўным рухавiком М. К. Цiханраваў. Ракета яго канструкцыi адарвалася ад зямлi 17 жнiўня 1933 гады, i яе стваральнiкi прыехалi да Цыялкоўскага дакласцi аб першых выпрабаваннях i параiцца аб кiрунку наступнай працы. Супрацоўнiкi iнстытута прывезлi Цыялкоўскаму дарагой падарунак - некалькi фатаграфiй запуску ракет. Убачыўшы iх, Кастусь Эдуардавiч расчулiўся да слёз. Але ён выдатна разумеў, што такiя дасведчаныя працы - толькi першы крок на шляхi пераходу ад тэорыi да практыкi. "Я разумею бездань, падзяляльную iдэю ад яе ажыццяўлення, бо на працягу майго жыцця я працаваў таксама i рукамi", - пiсаў ён.
І навуковец працягвае шукаць, вылiчаць, разлiчваць, каб наблiзiць будучыню. Паступова адбываецца афармленне iдэi, якую ён апiша ў незавершанай працы "Асновы пабудовы газавых машын, матораў i лятальных прыбораў". Аб гэтым ён пiсаў Я.І. Перэльману: "…15 снежня 1934 гады, пасля шасцi гадзiн вечара, я натыкнуўся на новую думку адносна дасягненнi касмiчных хуткасцяў. Наступствам гэтага адкрыцця з'явiлася ўпэўненасць, што такiя хуткасцi значна лягчэй атрымаць, чым я меркаваў. Магчыма, што iх дасягнуць праз некалькi дзясяткаў гадоў, i, можа быць, сучаснае пакаленне будзе сведкай мiжпланетных вандраванняў. Такiм чынам, iдэя 15 снежня наблiзiла рэалiзацыю касмiчнай ракеты, замянiўшы ў маiм уяўленнi сотнi гадоў (як я пiсаў у 1903 году) толькi дзясяткамi iх". Гаворка iшла аб выкарыстаннi ракетных эскадраў ( груп ракетных лятальных апаратаў ) для касмiчнага палёту.
У 1932-1934 гады навуковец сур'ёзна задумляўся над тым, хто працягне распрацоўку яго iдэй, хто ажыццявiць iх на практыцы. Таму шмат увагi ён надаваў якое падрастае пакаленню, ускладаючы на яго адмысловыя надзеi. Навуковец кахаў распавядаць аб далёкiх мiрах i аб тым, што калi-небудзь чалавек будзе лётаць на iншыя планеты. Ужо тады, у пачатку 30-х гадоў, унукi яго ведалi, што такое ракета, ведалi i пра эфiрныя гарады, i пра цягнiкi без колаў, i пра дырыжабль. Казаў ён i аб транспарце на паветранай падушцы, якi апiсваецца ў яго працы "Супрацiў паветра i хуткi цягнiк", напiсанай у 1927 году.
11. Апошнi год. У 1935 году наступiла рэзкае пагаршэнне здароўя Цыялкоўскага. Ён нiколi не быў дужым i цалкам здаровым чалавекам, але звяртацца да лекараў i наогул лячыцца ён не кахаў. "Пры натуральным ходзе хваробы выпрацоўваецца iмунiтэт, - звычайна казаў ён, - шкодныя бацылы перамагаюцца, i парушаная раўнавага аднаўляецца, уводзiны ў арганiзм лекаў штучна перарывае плынь хваробы, i неабходнага iмунiтэту не выпрацоўваецца". Апошнi год ён стаў адчуваць у верхняй частцы грудзей боль, якая ўзмацнiлася пасля смерцi ўнука. Агляд паказаў невылечную стадыю рака страўнiка. Аб дыягназе хвораму не сказалi, але, верагодна, Кастусь Эдуардавiч здагадаўся сам. Але i ў гэты час навуковец працягваў працаваць, за няпоўных восем месяцаў 1935 гады iм напiсаныя i скончаныя больш дваццацi прац, з якiх пятнаццаць былi апублiкаваныя пры яго жыццi. Штодня здароўе Цыялкоўскага станавiлася ўсё горш, ён усё больш слабеў. Радзей спрабаваў ездзiць на ровары, а часам, вяртаючыся, не ў сiлах быў увесцi ровар на дзве прыступкi ганка. У канцы лiпеня i гэтыя шпацыры ён пакiнуў, i з сярэдзiны жнiўня займаўся толькi ўпарадкаваннем сваiх навуковых прац.
"Усё сваё жыццё я марыў сваiмi працамi хоць трохi прасунуць чалавецтва наперад".
Касмiчная фiласофiя Цыялкоўскага з'яўляецца адным з слупоў рускага касмiзма. Яна адчувальна паўплывала на сучасную цывiлiзацыю пасродкам касманаўтыкi, якая стала адным з асноўных кiрункаў НТР. Немалаважна i тое, што яна адносiцца да лiку нешматлiкiх у рускiм касмiзме ўзораў цэласнай фiласофска-светапогляднай сiстэмы. У яго касмiчнай фiласофii абмяркоўвалiся ў асноўным традыцыйныя фiласофскiя праблемы, разгляданыя з "касмiчнага пункта погляду".
"актыўна-эвалюцыйны" прынцып касмiзма. Яго сэнс складаецца ў тым, што лёс Сусвету залежыць ад касмiчнага розуму, т. е. ад чалавецтва i iншых касмiчных цывiлiзацый, iх преобразовательной дзейнасцi. "Актыўна-эвалюцыйны" сэнс прынцыпу касмiзма суiснуе ў ЦыялкоўскiЦыялкоўскага]] з больш традыцыйным сэнсам гэтага прынцыпу: "Лёс iстоты залежыць ад лёсу Сусвету". Усё гэта стварае складанасцi пры разуменнi касмiчнай фiласофii на завяршальным этапе яе станаўлення. Найважнымi прынцыпамi касмiчнай фiласофii, якiя ляжаць у аснове метафiзiкi i навуковай карцiны свету ЦыялкоўскiЦыялкоўскага]] з'яўляюцца прынцыпы атамiстычнага панпсiхiзму, манiзму, бясконцасцi, самаарганiзацыi i эвалюцыi.
"Я не толькi матэрыялiст, але i панпсiхiст, якi прызнае адчувальнасць усёй Сусвету. Гэтая ўласцiвасць я лiчу неаддзельным ад матэрыi". Усё целы Сусвету "маюць адну i тую жа сутнасць; адзiн пачатак, якое мы завем духам матэрыi (сутнасць, пачатак, субстанцыя, атам у iдэальным сэнсе)", што вельмi падобна з фiласофiяй Платона. "Атам-дух" ("iдэальны атам", "першабытны дух") па Цыялкоўскiм, "ёсць непадзельная аснова або сутнасць свету. Яна ўсюды аднолькавая. Жывёлiна ёсць ёмiшча бясконцага лiку атамаў-духаў, гэтак жа, як i Сусвет. З iх толькi яна i складаецца, матэрыi, як яе перш разумелi, не. Ёсць толькi адно нематэрыяльнае, заўсёды якое адчувае, вечнае невынiшчаемае, раз i назаўжды створанае або заўсёды iснавалае". Такiм чынам, "атам-дух" - гэта элемент метафiзiчнай субстанцыi, ляжалай у аснове свету i адрознены ад элементарных часцiц у сучаснай фiзiцы.
"атамамi-духамi". "Матэрыя адзiная, i асноўныя ўласцiвасцi яе ва ўсёй Сусвеце павiнны быць аднолькавыя". Гэта азначае: адзiнства матэрыяльнага i духоўнага пачаткаў Сусвету; адзiнства жывой i нежывой матэрыi: "матэрыя адзiная, гэтак жа яе спагадлiвасць i адчувальнасць"; адзiнства чалавека i Сусвету, т. е. яго ўдзел у касмiчнай эвалюцыi, у процiвагу хрысцiянскiм паданням аб неўмiручасцi душы; выводнасць этычных норм з метафiзiкi космасу.
Прынцып бясконцасцi распаўсюджваўся Цыялкоўскiм i на свет як цэлае, i на ўласцiвасцi прасторы i часу, i на структуру элементарных часцiц рэчыва, i на структурную iерархiю ўзроўняў касмiчных сiстэм, i на рытмы касмiчнай эвалюцыi, i на ўзрастанне магутнасцi касмiчнага розуму, i на адсутнасць меж для яго магчымай экспансii ў Сусвеце. Сусвет, па Цыялкоўскiм, бясконцая ў прасторы i часу i ўключае ў сябе бясконцую iерархiю касмiчных структур - ад атамаў да "эфiрных высп" рознага ўзроўня складанасцi. Думка Цыялкоўскага аб магчымасцi суiснавання ў Сусвеце мноствы космасаў нашмат апярэдзiла свой час i зараз яна знайшла сваё развiццё ў квантавай касмалогii.
"Усё жывое", т. е. здольна да бясконцай самаарганiзацыi i эвалюцыi. Цыялкоўскi быў не згодзен з тлумачэннем касмiчнай эвалюцыi як няўхiльнай дэградацыi i яго нязгода знайшло свой выраз у прынцыпах самаарганiзацыi i эвалюцыi. Рытмiчныя змены Сусвету ў метафiзiцы касмiчнай фiласофii вельмi блiзкiя бясконцым цыклам эвалюцыi. Гэтыя прынцыпы набываюць у кантэксце касмiчнай фiласофii наступныя значэннi: эвалюцыя як перыядычныя трансфармацыi, падчас якiх узнiкаюць i руйнуюцца незлiчоныя саюзы "атамаў-духi", утваральных касмiчныя структуры розных узроўняў; самаарганiзацыя як узнiкненне складаных (у тым лiку, жывых) структур з прасцейшых; эвалюцыя i самаарганiзацыя як "глабальны эвалюцыянiзм" (гэтыя працэсы могуць быць спантанымi або накiроўвацца розумам). Асноўныя iдэi касмiзму знаходзяць таксама сваё адлюстраванне ў развагах Цыялкоўскага аб "волi Сусвету". Калi ўсё вакол "спароджана Сусвету. Ён - пачатак усiх рэчаў", то "ад яе ўсё i залежыць. Чалавек або iншая вышэйшая iстота i яго воля ёсць толькi праява волi Сусвету". У кантэксце "жывога Сусвету" метафiзiка чалавечага лёсу складаецца ў тым, што смерцi няма. У працэсе ўзнiкнення i распаду саюзаў "атамаў-духаў" смерць "злiваецца з нараджэннем". Новае жыццё "хоць i разбуральна, але новае разбурэнне злiецца з новым дасканалым нараджэннем... Разбурэннi або смерцi будуць паўтарацца, незлiчонае мноства раз, але ўсе гэтыя разбурэннi ёсць не знiкненнi, а ўзнiкненнi". Паводле касмiчнай фiласофii "душы хоць i няма", жыццё ў рытмах эвалюцыi Сусвету "бесперапынная, шчаслiвая, магутная, нiколi не спынялася i нiколi не спынiцца", т. к. у часова мёртвым рэчыве няма суб'ектыўнага адчування часу. Такi падыход да лёсу чалавека ў касмiзме характэрны толькi для Цыялкоўскага i з'яўляецца вiдавочнай альтэрнатывай "актыўна-эвалюцыйнага падыходу". У адпаведнасцi з iдэямi касмiзма Цыялкоўскi лiчыў, што чалавек зусiм не вяршыня эвалюцыi. Чалавецтву маецца быць "iсцi наперад i прагрэсаваць - у дачыненнi цела, розуму, маральнасцi, спазнаннi i тэхнiчнай магутнасцi. Наперадзе яго чакае штосьцi блiскучае, няўяўнае". Па заканчэннi тысячы мiльёнаў гадоў "нiчога недасканалага... на Зямлi ўжо не будзе. Застанецца адно дабрэй, да чаму непазбежна прывядзе наш розум i яго сiла". Касмiчнае быццё чалавецтва па Цыялкоўскiм "можа быць вылучана на чатыры асноўных эры: 1. Эра нараджэння, у якую ўступiць чалавецтва праз некалькi дзесяткаў гадоў i якая падоўжыцца некалькi мiльярдаў гадоў. 2. Эра станаўлення. Гэтая эра будзе адзначаная рассяленнем чалавецтва па ўсiм космасе. Працягласць гэтай эры - сотнi мiльярдаў гадоў. 3. Эра росквiту чалавецтва. Зараз цяжка прадказаць яе працягласць - вiдавочна, сотнi мiльярдаў гадоў. 4. Эра тэрмiнальная зойме дзесяткi мiльярдаў гадоў. Падчас гэтай эры «чалавецтва... злiчыць за балазе ўключыць другi закон тэрмадынамiкi ў атаме, т. е. з карпускулярнага рэчыва ператварыцца ў прамянёвае. Што такое прамянёвая эра космасу - мы нiчога не ведаем i нiчога меркаваць не можам». Сучасны касмiзм уяўляе сабою праграму станаўлення чалавецтва i касмiчная фiласофiя Цыялкоўскага]] можа разглядацца як перспектыўны варыянт ажыццяўлення такой праграмы.
Асноўныя даты жыцця i дзейнасцi К. Э. Цыялкоўскага
1869 - Паступленне ў гiмназiю.
1873 - Пераезд Цыялкоўскага ў Маскву для заняткаў самаадукацыяй.
1880 - Рэшта iспытаў на настаўнiцкае званне i пераезд у Бароўск.; 20 жнiўня - жанiцьба на Варвары Яўграфаўне Сакаловай. Смерць бацькi - Эдуарда Ігнацьевiча Цыялкоўскага.
"Тэорыя аэрастата".
1891 - Публiкацыя ў працах Грамадствы аматараў прыродазнаўства артыкула "Цiск вадкасцi на раўнамерна якая рухаецца ў ёй плоскасць".
1892 - Выпуск брашуры "Аэрастат металiчны кiраваны".
1893 - Прыняцце ў лiк чальцоў Нiжагародскага кружка аматараў астраномii. Вынахад у прыкладаннi да часопiса "Вакол святла" фантастычнай аповесцi "На Месяцы".
"Навука i жыццё" працы "Аэраплан або птушкападобная (авiяцыйная) лятальная машына".
"Мары аб зямлi i небе".
"Новы спосаб паветраплавання", выняткоўвалае паветра як апорнае асяроддзе".
1897 - Пабудова аэрадынамiчнай трубы. 10 траўня - Цыялкоўскi вывяў формулу, якая ўсталявала залежнасць памiж хуткасцю ракеты ў любы момант часу, хуткасцю заканчэння газаў з сопла, масай ракеты i масай выбухных рэчываў.
1900 - Акадэмiя навук прыняла рашэнне дапамагчы Цыялкоўскаму ў правядзеннi досведаў па аэрадынамiцы.
"Навуковым аглядзе" першай часткi працы "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi".
1905 - Купля хаты на Каровiнскай вулiцы ў Калузе.
1911 - "Веснiк паветраплавання" пачынае публiкаваць другую частку працы "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi".
"Другi пачатак тэрмадынамiкi". Удзел у працы Трэцяга Ўсерасiйскага паветраплавальнага з'езду ў Пецярбургу.
"Прырода i людзi" пачынае публiкаваць аповесць "Па-за Зямлёй". Удзел у працы Пралетарскага ўнiверсiтэта Калугi. жнiвень - Цыялкоўскi абраны ў лiк чальцоў-спаборнiкаў Сацыялiстычнай акадэмii.
1919- 5 чэрвеня - Цыялкоўскi абраны ганаровым чальцом Рускага грамадства аматараў сусветазнаўства.
1924- 23 жнiўня - Цыялкоўскi абраны ганаровым прафесарам Ваенна-паветранай акадэмii iмя Жукоўскага.
"Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымi прыборамi".
1. А. А. Касмадзем'янскi, Энцыклапедыя КАСМАНАЎТЫКА, выдавецтва "Савецкая энцыклапедыя" 1985
4. Е. Цiмашэнкава, Т. Чугрова. У Калугу да Цыялкоўскага. "Залатая алея". Калуга, 2001
|
