Вобразы кахання ў беларускiм арнаменце
УЧРЕЖДЕНИЕ ОБРАЗОВАНИЯ «БАРАНОВИЧСКИИ
ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ»
Факультет педагогический
Кафедра технологии и изобразительного искусства
КУРСОВОЙ ПРОЕКТ
по дисциплине Конструирование и моделирование одежды
Тема Вобразы кахання ў беларускiм арнаменце
Барановичи 2009
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ
РАЗДЗЕЛ 1. ГІСТАРЫЧНЫЯ ЗВЕСТКІ АБ АСАБЛІВАСЦЯХ АРНАМЕНТУ
1. 1Гiсторычныя звесткi аб асаблiвасцях арнаменту славянскiх народаў
1. 1. 1 Асаблiвасцi рускага арнаменту
1. 1. 2 Арнаментальныя матывы ў дэкаратыўным мастацтве украiнскага народа
1. 1. 3 Першыя даследаваннi матэрыяльнай культуры Беларусi
1. 2. 1 Паняцце арнаменту i яго класiфiкацыйная характарыстыка
1. 2. 2 Кампазiцыя арнаменту i яе асноўныя матывы
РАЗДЗЕЛ 2. АНАЛІЗ ТЭМАТЫКІ ЛЮБВІ Ў БЕЛАРУСКІМ АРНАМЕНЦЕ
2. 1 Вобразы кахання ў беларускiм арнаменце
2. 1. 2 Зязюля як сiмвал няшчаснага кахання
2. 1. 3 Русалка як сiмвал трагiчнага нераздзеленага кахання
2. 1. 4 Голуб i галубка як сiмвалы кахання
2. 2 Вобразы любвi ў беларускiм арнаменце як сэнсавае дапаўненне вобразаў кахання
2. 2. 1Мацi-зорка як сiмвал любовi i мiласэрнасцi
2. 2. 3Мацi i дзiця як вобраз ўвасаблення любовi, дабрынi прыгажосцi
2. 2. 4Родная Мацi як сiмвал вялiкай i бескарыслiвай Любовi
2. 2. 5Вобрызы любвi да Бацькаўшчынi
2. 2. 6Тэматыка кахання ў вобразах беларускiх святаў (Купалле i вяселле)
2. 2. 8Элементы любвi i кахання ў вобразах чалавека
ЗАКЛЮЧЭННЕ
УВОДЗІНЫ
Сучасныямайстрызапазычаюцьзскарбнiцнароднайспадчыныцудоўныяўзоры, выкарыстоўваюцьякстарадаўнiя, большскладаныя, такiновыя - дэкаратыўныя, лягчэйшыяўвыкананнi - швы, ствараючыновыяўзорынароднайтворчасцi.
Беларусскi арнамент змяшчае вялiкую колькасць узораў, якiя маюць сваю мову i сваю гiсторыю.
Ў вышыўцы значнае месца займаюць вобразы кахання i вобразы любвi. Аб гэтым сведчыць вялiкая колькасць вырабаў з элементамi любоўнай тэматыкi.
Каханне i любоў адныя з вечных i моцных пачуццяў народа, якiя дапамагаюць ствараць ў мастацтве неверагодныя вобразы i кампазiцii.
Многiя вучоныя напраўляюць сваю дзейнасць на растлумачванне вобразаў у беларускiм арнаменце, у тым лiку i вобразаў кахання.
Такiм чынам аб’ектам нашага курсавога праекту з’яўляецца беларускi народны арнамент.
Прадметам нашай дейнасцi выступаюць вобразы кахання ў беларускiм народным арнаменце.
Мэта: 1) аналiз вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце;
Задачамi праекту з’яўляюцца наступныя:
1) Аналiз метадычнай, перыядычнай, навуковай i iнцэклапедычнай лiтаратуры;
2) Адзначыць пэўныя асаблiвасцi рускага i украiнскага арнаментаў;
3) Вызначыць некаторыя асаблiвасцi беларусскага арнаменту;
4) Вызначыць роль вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце.
Першыя даследчыкi матэрыяльнай культуры беларусаў М. Я. Нiкiфароўскi, Е. Р. Раманаў, І. А. Сербаў i iншыя iмкнулiся зафiксаваць асаблiвасцi вышытых узораў.
Прыводзiць варыяцii вобразаў па розным рэгiенам нашай Бацькаўшчыны.
Адной з асноўных праблем сучаснага даследавання вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце з’яўляецца праблема растлумачэння некатарых вобразаў, якiя маюць аўтабiяграфiчны характар.
РАЗДЗЕЛ 1ГІСТАРЫЧНЫЯ ЗВЕСТКІ АБ АСАБЛІВАСЦЯХ АРНАМЕНТУ
1. 1Гiсторычныя звесткi аб асаблiвасцях арнаменту славянскiх народаў
1. 1. 1Асаблiвасцi рускага арнаменту
выкананыя залатымi нiткамi. Залатым швом у далёкiя часы ўпрыгожвалi прадметы быту, адзенне шляхты.
Паступова мастацтва вышывання распаўсюджваецца паўсюдна. Ў абiход ўвайшло слова арнамент.
Пры стварэннi ўзораў для сучасных вырабаў мастакi часта выкарыстаюць матывы сялянскай вышыўкi 18- 19 стагоддзяў, у якiх заўсёды захоўваюцца прынцыпы арнаментальнай кампазiцыi.
Трактоўка ва ўзорах матываў раслiннага або жывёльнага паходжання залежыць ад характару арнаменту, фактуры тканiны, тэхнiкi выканання. Так, напрыклад, арнамент ягад i лiсцяў ў трактоўцы можа быць розным i залежыць ад таго, якiмi швамi ен будзе выкананы.
Характар кампазiцыi ў большай ступенi вызначаецца рытмам – заканамерным чаргаваннем асобных элементаў або групы элементаў у арнаменце, што спрыяе дасягненню выразнасцi кампазiцыi, выразнасцi яе ўспрымання.
Для пабудовы арнаменту могуць быць выкарыстаныя геаметрычныя формы (трыкутнiкi, квадраты, зоркi, акружнасцi i г. д. ), а таксама хвалепадобныя, ламаныя лiнii, спiралi (малюнак 1. 1. 1. 1) i г. д., раслiнныя матывы (лiсце, кветкi, галiны, дрэвы i г. д.), малюнак выяў жывёл (казуркi, птушкi, рыбы, звяры), а таксама постаць чалавека ў вельмi абагульненай форме. Часам у арнаменце геаметрычныя формы спалучаюцца з матывамi прыроды. Усе часткi арнаменту павiнны быць супамернымi.
Часам матывы ва ўзоры не паўтараюцца. Узор можа будавацца на аснове сiметрыi i асiметрыi. Такi ўзор таксама будзе арнаментальным.
а таксама двух або некалькiх восяў сiметрыi.
Пабудова кампазiцыi можа быць заснавана на прынцыпе раўнавагi, калi часткi ўзору ўраўнаважваюць адзiн аднаго i становiцца часткай узору.
Плоскасць абруса або сурвэткi можа быць падзеленая на квадраты, а ў iх можа размяшчацца ўзор.
Па характары ўзораў i прыёмаў iх выканання рускi арнамент вельмi разнастайны. Асобныя вобласцi, а часам i раёны, мелi свае характэрныя прыёмы, матывы арнаменту, каляровыя рашэннi. Гэта шмат у чым вызначалася мясцовымi ўмовамi, побытам, звычаямi, прыродным асяроддзем.
Рускi арнамент мае свае нацыянальныя асаблiвасцi, ен адрознiваецца ад арнаменту iншых народаў. Вялiкую ролю ў ёй адыгрывае геаметрычны арнамент i геаметрычныя формы раслiн i жывёл: ромбы ( малюнак 1. 1. 2 ), матывы жаночай постацi ( малюнак 1. 1. 1. 3), птушкi ( малюнак 1. 1. 1. 4), дрэва або квiтнеючага куста (малюнак 1. 1. 1. 5), а таксама барса з паднятай лапай.
былi арганiчна звязаныя з формай адзення, якое шылi з прамых кавалкаў тканiны.
Арнамент размяшчалi ўздоўж злучальных швоў.
Найболейраспаўсюджанымматывамуарнаменценароднайвышыўкi з'яўляеццаромб. Увышыўцы розныхнародаўёнвыглядаепа-рознамуiмаерозныязначэннi. Ромбзгаплiкамiў вышыўцыразглядаеццаякзнакурадлiвасцi, звязанызпаданнемабмацi - прамацi – непасрэднымпачаткуўсiхнараджэнняўназямлi [3, с. 45].
Вышывальшчыцы ўмелавыкарысталiфонякадзiнзэлементаўузору. Квадрацiкiiпалоскiўсярэдзiнебуйныхпостацяўптушкi - павы,барсаабодрэвавышывалiсясiняй, жоўтайiцёмна-чырвонайпоўсцю [5, с. 85].
Такiм чынам, для рускай вышыўкi характэрны матывы геаметрычнага i раслiннага арнамента, размешчанага ў выглядзе прамых палос, якiя падкрэслiваюць бок адзення. У маляўнiчых арнаментах, якiя ўпрыгожвалi ручнiкi, вышывалiся малюнкi фантастычных звяроў, птушак, раслiн.
1. 1. 2Арнаментальныя матывы ў дэкаратыўным мастацтве украiнскага народа
Гiсторыя народнай вышыўкi ва Украiне сыходзiць каранямi ў глыбiню стагоддзяў. Дадзеныя археалагiчных раскопак i сведчаннi вандроўцаў i летапiсцаў пацвярджаюць, што вышыванне як выгляд мастацтва ва Ўкраiне iснуе з спрадвечных часоў. Вышыўкай, па сведчаннi Герадота, было ўпрыгожана адзенне скiфаў. Знойдзеныя срэбныя бляшкi з фiгуркамi мужчын, датаваныя VI ст., пры даследаваннях паказалi iдэнтычнасць не толькi адзення, але i вышыўкi ўкраiнскага народнага гарнiтура XVIII-XIX стст. Арабскi вандроўца, у X ст. н. э., у сваiх аповядах пра русаў згадвае, што яны насiлi вышытае адзенне. Нажаль, помнiкi ўкраiнскай вышыўкi захавалiся толькi за апошнiя некалькi стагоддзяў. Элементы сiмволiкi украiнскiх арнаментаў супадаюць з арнаментамi, якiя ўпрыгожвалi посуд даўнiх жыхароў перыяду неалiту, трыпольскай культуры.
Вышыўка, перадаючы характэрныя прыкметы мясцовасцi, адрознiваецца адна ад другой арнаментам, тэхнiкай выканання i гамай колераў.
iх выкарыстання не знiклi. Па матывах арнаменты дзеляцца на тры групы: геаметрычныя (абстрактныя), раслiнныя, зааморфныя (жывёлы).
напрыклад, могуць спалучацца ў ей ромбы, зiгзагi, лiнii i г. д. (малюнак 1. 1. 2. 1). Цяжка судзiць, якое ўтрыманне ўкладвалася ў гэтыя знакi раней. Сёння на iх аснове ў народным арнаменце шырока выкарыстоўваюцца такiя матывы, як «барановыя рогi», «кучары» i iнш.
У аснове раслiннага арнаменту ляжыць iмкненне прынесцi ў вышыўку прыгажосць прыроды.
Ва ўкраiнскай вышыўцы часта выкарыстоўваюцца такiя матывы, як вiнаград (малюнак 1. 1. 2. 2), хмель ( малюнак 1. 1. 2. 3 ), дуб (малюнак 1. 1. 2. 4), i iнш. Некаторыя з iх нясуць на сабе адлюстраванне старажытных сiмвалiчных паданняў народа.
У вышыўцы жывёльных арнаментаў адлюстроўваюцца: конь, заяц, рыба, жабы; з птушак – певень (малюнак 1. 1. 2. 5), сава, голуб (малюнак 1. 1. 2. 6), зязюля (малюнак 1. 1. 2. 7); з казурак - муха, матыль, павук, лятучыя жукi. У шматлiкiх выпадках гэтыяарнаменты з'яўляюцца своеасаблiвымi, уласцiвымi дадзенайвышывальшчыцы, малюнкамi, у якiх адлюстроўваецца яе iндывiдуальнае бачанне ўзору. У падобных арнаментах выступаюць у разнастайных, часта мудрагелiстых спляценнях (аднак з захаваннем традыцыйных патрабаванняў да кампазiцыi) заячыя i ваўчыныя зубы, валовае вока, луска карпа i г. д.
Кашулi на Палтаўшчыневышываюцца белымi нiткамi, вельмi рэдка чырвонымi або шэрымi ( малюнак 1. 1. 2. 10). Манiшка белых кашуль у старых узорах упрыгожвалiся белым узорам. Узор абводзiўся чорнымi або каляровымi палосамi.
Тэхнiка вышывання – «шво наперад iголкай», «крыжык», «шво ззаду iголкi» [2, с. 45].
Для тэхнiкi вышывання Харкаўскай вобласцi уласцiвы своеасаблiвыя арнаменты, ствараныя паўкрыжам або крыжыкам.
Своеасаблiвым арнаментам здаўна славiлася Валынь. Узоры геаметрычныя, выразныя i простыя па кампазiцыi. Выразнасць рытму ўзмацняецца семантыкай колераў вышыўкi, выкананай чырвонай нiткай на бела-шэрым палатне. Арнамент паўночнай Валынi дзiвяць сваёй вытанчанай прастатой. У паўднёвых раёнах вобласцi пераважаюць раслiнныя матывы.
Вышыўцы Кiеўшчыны ўласцiвы раслiнна-геаметрычны арнамент са стылiзаванымi галiнкамi вiнаграда (малюнак 1. 1. 2. 11), колерам хмеля, разеткамi, ромбамi, квадратамi. Асноўныя колеры вышыўкi Кiеўшчыны – белы, каралава-чырвоны, чорны.
На поўднi Цярнопальскай вобласцi тыповай з'яўляецца вышыўка баваўнянымi нiткамi са згушчанымi шыўкамi: асобныя элементы абводзяцца каляровымi нiткамi, што забяспечвае высокi рэльеф i каляровы эфект. Такi арнамент размяшчаюць уздоўж усяго рукава палосамi ад палiчкi да боку рукава.
У паўднёвых раёнах арнамент геаметрычны, белы фон не запаўняецца, што надае ўзорам празрыстасць i лёгкасць.
Гуцульскi арнамент характарызуюцца разнастайнасцю геаметрычных i раслiнных узораў, мноствам кампазiцый, багаццем спалучэнняў колераў, галоўнай выявай чырвонага з жоўтым i зялёным, прычым дамiнуе чырвоны колер. Два або тры адзення жоўтага колеру растлумачваюць арнамент i надаюць яму залацiсты водблiск (малюнак 1. 1. 2. 12).
Для вышыўкi Закарпацця характэрным з'яўляецца матыў зiгзаг у розных тэхнiках выканання. Каляровая гама вышыўкi даволi шырокая: чырвоны спалучаецца з чорным (пры гэтым вылучаецца адзiн колер – чорны або чырвоны), ужываюцца як белыя, так i шматколерныя арнаменты (малюнак 1. 1. 2. 13) [ 2, с. 67].
Такiм чынам, тэхнiка вышывання ўкраiнскага народа вельмi разнастайная, як i арнаментальныя матывы ў розных абласцях Украiны i асобных сёлах. Вышыўка выконвалася белым па беламу, ў асноўным прымянялася для ўпрыхожвання адзення,прадметаў быта.
1. 1. 3Першыя даследаваннi матэрыяльнай культуры Беларусi
Нацыянальна - культурнае адраджэнне на Беларусi паспрыяла узмацненню цiкавасцi да гiсторыi, культуры, астацтва. Кожнаму хочацца ведаць, чым вызначаюцца мастацкiя дасягненнi нашай рэспублiкi, на якой аснове развiваецца сучаснае прафесiйнае мастацтва. Матэрыял для гэтага дае традыцыйная народная мастацкая культура, якая ў кожнага народа, у тым лiку i ў беларусаў, вылучаецца нацыянальнай адметнасцю i самабытнасцю [15, с. 114].
Арнамент – самая распаўсюджаная форма з прасторавых мастацтваў, суправаджае чалавества на ўсiх этапах яго культуры. Ён глыбока укаранёны ў быце, штодзённа сустракаецца ў жыллi, у рэчах, у адзеннi.
Арнамент - папулярнейшее з мастацтваў, усiм дасцiпнае, зразумелае без асаблiвых тлумачэнняў. Арнамент зварочаны перш за ўсё да нашай iнтуiцыi, да падсвядомага адчування выразнасцi рытма, колера i формы [12, с. 235].
Вывучэнне беларускага народнага арнамента мае багатую i працяглую гiсторыю, якая пачынаецца з другой паловы ХІХ стагоддзя. Гэта тэма выклiкае ўстойлiвы iнтарэс у даследчыкаў i тлумачыцца гэта тым, што поруч са змяненнямi разнастайных форм матэрыяльнай культуры народа (адзення, рэчаў побыту, звычаяў) арнаментальныя сiмвалы захоўваюцца, перажываючы толькi некаторую трансфармацыю, або зусiм застаюцца без змяненняў. Арнаментальныя матывы ў дэкаратыўным мастацтве народа сведчаць аб яго продках. Такiм чынам, вывучэнне гэтых старажытных сiмвалаў дапамагае зразуменню тых гiстарычных эпох, аб якiх няма пiсьмовых дадзеных i магчыма судзiць толькi па дашэдшым да нас матэрыяльным рэшткам.
Першыя даследчыкi матэрыяльнай культуры беларусаў М. Я. Нiкiфароўскi, Е. Р. Раманаў, І. А. Сербаў i iншыя iмкнулiся зафiксаваць асаблiвасцi вышытых узораў i святочнага адзення. Яны лiчылi iх адлюстраваннем сваеасаблiвасцi народнай культуры.
Першы, даваенны этап вывучэння беларускага народнага арнамента прысвечаны набыванню i збору факталагiчнага матэрыяла. У пасляваенныя гады айчынная навука iмкнулася да больш глыбокай сiстэматызацыi i ўсведамленню яго. Да сучаснага моманту нам дакладна вядомы асноўны круг матываў i асаблiвасцей iх iснавання, якiя выкарыстоўваюцца ў беларускiм народным арнаменце, некаторыя аспекты гiстарычнага развiцця характэрных для разнастайных тэхнiк вышыўкi i ткацтва. Даследаваны асноўныя спосабы размяшчэння арнаментальных комплексаў на рэчах.
Арнамент з'яўляецца прамым i наглядным увасабленнем сутнасцi любога мастацкага стыля. Пералiчаныя дасягненнi нашай навукi ў гэтай вобласцi ўяўляюць несумненную i значную каштоўнасць, як гiстарычныя i этнаграфiчныя крынiцы, але яны не могуць растлумачыць, чаму састаўленыя разам апiсаныя матывы ў вядомых традыцыйных кампазiцыйных схемах аказваюць такое грунтоўнае эстэтычнае ўздзеянне, а рэчы, якiя ўпрыгожаны iмi, з'яўляюцца несумненнымi высокамастацкiмi творамi [16, с. 56].
Для вышыўкi Беларусi характэрныя сакавiтыя арнаменты «чырвоным па белым», мярэжкi, вырэзванне, шво па зборках i iнш.
Арнамент мае геаметрычныя, раслiнна – геаметрычныя, зааморфныя i шэраг iншых матываў.
У канцы 19 – пачатку 20 стагоддзя i ў папярэднi час, вышыўкай на Беларусi аздаблялi адзенне i асобныя прадметы жыллевага ўбрання.
Сярод арнаментаваных вышыўкай прадметаў жаночага адзення галоўнае месца займае кашуля з палiкамi, для абазначэння якой ужывалiся два тэрмiны: сарочка i кашуля [ 11 ,с. 120].
Традыцыйны беларускi фартух у залежнасцi ад шырынi палатна i мясцовых асаблiвасцей шыўся з аднаго, часцей двух, а ў асобных выпадках с паловай i трох палотнiшчаў. Дэкарыраваўся ен звычайна адным або некалькiмi папярочнымi бардзюрамi на падоле. Колькасць арнаментальных палос, iх шырыня, кампазiцыйнае размяшчэнне, наяўнасць цi адсутнасць дэкору на завязках, у месцах злучэння вар’iруецца па рэгiонах.
Вышыўка – адзiн з асноўных тэхнiчных прыемаў для арнаментацыi ручнiковых галаўных убораў. У жаночым адзеннi арнамент выкарыстоўваўся на безрукаўках, хустках.
Арнаментальная вышыўка выкарыстоўвалася i для упрыгожвання мужчынскай кашулi [9 ,с. 235].
Беларуская народная вышыўка развiвалася,захоўваючы вернасць як старажытнаславянскiм арнаментальным традыцыям, так эстэтычным iдэалам, якiя сфармiравалiся у сiстэме беларусскага этнасу.
У мiнулым стагоддзi вышыванне было адным са звычайных заняткаў беларускай жанчыны. Выканаўцамi вышыўкi былi у асноўным незамужнiя дзяўчаты, якiя павiнны былi загадзя прыгатаваць сабе пасаг.
Можна зрабiць наступны вынiк, таго што арнамент славянкiх народаў мае некатарае падабенства:
- вiды арнаменту(геаметрычны, раслiнны i г. д) ;
- насычаная каляровая гама вышытых кампазiцый;
- многiя матывы арнамента падобны, напрыклад, у форме
цеплынi, жыцця i г. д.;
- на вышыўку вялiкi ўплыў зрабiлi старажытнаславянскiя
арнаментальныя традыцыi - гэта аснова падабенства
славянскага арнаменту;
- арнамент славянскiх народаў мае фальклорны характар.
1. 2Тэарэтычны аспект вывучэння арнамента
1. 2. 1 Паняцце арнаменту i яго класiфiкацыйная характарыстыка
Арнаментам (ад лацiнскага ornamentum – упрыгожванне) называецца ўзор, якi характарызуюцца рытмiчным раскладам элементаў. Чалавек з даўнiх часоў упрыгожвае арнаментамi розныя прадметы: посуд, прылады i зброю, тэкстыльныя вырабы, меблю, кнiгi, архiтэктурныя будаваннi i г. д. Усё тое, што людзi бачаць, а майстры робяць сваiмi рукамi, павiнна адказваць не толькi свайму функцыянальнаму, утылiтарнаму назначэнню, але i радаваць вока прыгажосцю. Акрамя чыста эстэтычнай функцыi арнамент традыцыйна нясе iнфармацыю аб уладальнiке, а раней выконваў i ролю талiсмана, напрыклад, аберега ад злых сiл. Таму пры стварэннi ўзораў у народным стыле неабходна ўлiчваць сэнсавае значэнне iх асобных матываў [17, с. 12].
Па вiду выяўленчага элемента, або матыва, якi выкарыстоўваецца ў арнаменце, яго падзяляюць на:
1. Геаметрычны (кропкi, стужкi - ламаныя, прамыя i зiгзагападобныя, кругi, ромбы, шматгранiкi, зоркi, крыжы i г. д.).
2. Раслiнны (якi стылiзуе лiсцi, кветкi, плады, у прыватнасцi лотас, акант, лiлiя, гронка вiнаграда i г. д.).
3. Анiмалiстычны, якi стылiзуе фiгуры або часткi фiгур рэальных або фантастычных жывёл (леў, л'вiныя лапы, арол, паўлiн, рыба i дэльфiн, змяя, матылёк, сфiнкс i г. д.).
4. Прыродны, якi стылiзуе з'явы прыроды (маланкi, арэол пламенi, сонца, месяц, зоркi iг. д.) [15,с. 35].
5. Геральдычныя матывы: гербы i iх элементы, найбольш цэннымi якасцямi якiх з'яўляюца прастата i лаканiзм, i якiя ў апошнi час шырока выкарыстоўваюцца пры распрацоўке таварных знакаў [10 , с. 34].
або старажытнаруская вязь, стылiзаваныя кiтайскiя iероглiфы.
[8, с. 145].
1. 2. 2 Кампазiцыя арнаменту i яе асноўныя матывы
Вывучэнне арнаменту патрабуе агульнай сiстэматызацыi шматлiкiх i разнастайных па тэматыцы матываў, якiя ва ўзоры звязаны памiж сабой i ўтвараюць цэласную i адзiную кампазiцыю.
Сярод вышэй адзначаных матываў пануючае становiшча займаюць геаметрычныя, бытаванне якiх у той цi iншай ступенi прасочваецца на Беларусi паўсюдна. Важнай умовай атрымання вышыванага геаметрычнага арнаменту з'яўлялася выкарыстанне льняной даматканкi, перапляценне нiтак якой утварала дробна-сятчатую структуру з роўнымi строгiмi лiнiямi папярочна-падоўжных напрамкаў [ 6, с. 107].
ромбы, квадраты, крыжы, разеткi, зоркi, трохвугольнiкi, прамыя i ламаныя лiнii [1 , с. 103].
Сярод пералiчаных элементаў цэнтральнае месца адводзiлася ромбу. Звычайна ён з'яўляўся стрыжнем кампазiцыi, вакол якога групавалiся астатнiя фiгуры. Семантыка ромбу вельмi разнастайная: 1) ромб (цi квадрат) ускладняўся прадаўжэннем двух сумежных бакоў, якiя ўтвараюць верхнi i нiжнi вуглы; прадаўжэннем усiх чатырох бакоў у абодвух напрамках (малюнак 1. 2. 2. 1); дапаўненнем двума, трыма цi большай колькасцю паралельных i роўных (грабеньчатых) адрэзкаў, размешчаных на ўнутраных i вонкавых баках (малюнак 1. 2. 2. 2; малюнак 1. 2. 2. 3); злучэннем парамi грабеньчатых адрэзкаў (малюнак 1. 2. 2. 4). Нярэдка прадоўжаныя бакi ўскладнялiся ромбамi па ўсiх вуглах. Узнiкала крыжа-падобная рамбiчная канструкцыя (малюнак 1. 2. 2. 5).
Вядучая роля ромба ў беларускiм геаметрычным вышываным арнаменце дасягалася не толькi разнастайнасцю форм унутранага малюнка, закончанасцю контураў, але i кантрастным вылучэннем яго на фоне iншых матываў цi, наадварот, аднастайным запаўненнем акаляючага фону.
Акрамя рамбiчных фiгур у геаметрычных узорах беларускай народнай вышыўкi значнае месца займаў крыж. Часцей за ўсё гэта касы роўнаканцовы крыж, абазначаны лiнеарна або шырокай палосай. Ён можа быць упiсаны ў iншыя фiгуры або складаць самастойны рапорт арнаментальнай кампазiцыi.
Устойлiвым матывам з'яўляецца ўпамянутая вышэй ромба- крыжападобная канструкцыя (малюнак 1. 2. 2. 6). Розныя прапорцыi памiж велiчынёй цэнтральнага бакавых ромбаў даюць мноства варыяцый.
Значнае месца ў беларускай вышыўцы займае матыў, якi ўмоўна можна назваць разеткай. Гэта могуць быць васьмiвугольныя зоркi, упiсаныя ў ромб цi апiсаныя вакол яго (малюнак 1. 2. 2. 7).
У раслiнна-геаметрычных узорах трансфармацыя разеткi вядзе да стварэння стылiзаванай кветкi з пялёсткамi мяккiх круглявых контураў (малюнак 1. 2. 2. 8).
Агульнаэтнiчная i рэгiянальная своеасаблiвасць вышыванага арнаменту любога тыпу, у тым лiку геаметрычнага, складаецца з некалькiх фактараў. Да iх адносяцца асартымент матываў i iх тыпалагiчных варыянтаў, прынцыпы сiметрыi, асаблiвасцi тэхнiчнага выканання i каларыту [19 , с. 109].
Разнастайнасць арнаментальных кампазiцый па законам сiметрыi зводзiцца да трох вiдаў: бардзюры,сеткi, разеткi (медальены).
Пры нанясеннi геаметрычнага арнаменту ў выглядзе бардзюраў выкарыстоўвалiся практычна ўсе вiды лiчаных аздабляльных швоў па суцэльнай, а таксама разрэджанай тканiне. Аднак традыцыйным i пераважным тэхнiчным прыёмам з'яўляўся нацяг, якi выконваўся пражай чырвонага колеру [10 , с. 112] .
У беларускай народнай вышыўцы выкарыстоўваецца таксама сятчаты арнамент: фiгуры на плоскасцi размяшчаюцца ўздоўж прамых цi нахiленых восей (прамая цi косая сетка).
с. 115] .
Адна з прычын з'яўлення новых узораў – адыход ад строгiх лiнейных форм старажытных матываў.
Блiзкасць да раслiнных форм маюць разеткi з плаўнымi круглявымi контурамi пялёсткаў.
Трансфармацыя матываў у розных вiдах геаметрычнага арнаменту– бардзюрах, медальёнах, сетках – адбывалася з рознай ступенню iнтэнсiў-насцi [10, с. 116].
З'яўленне ў арнаментацыi стылiзаванай выявы кветкi прывяло да вылучэння яе ў самастойную фiгуру – разетку-кветку.
Самы папулярны матыў раслiннай вышыўкi – зiгзагападобная цi хвалепадобная галiнка з раўнамерна адыходзячымi ў розныя бакi (цi ў адзiн бок) геаметрызаванымi разеткамi або плаўнымi круглявымi лiсцямi вiнаграднай лазы з гронкамi, часам буйнымi яркiмi кветкамi, сярод якiх пераважаюць ружы, сустракаюцца лiлеi, цюльпаны (малюнак 1. 2. 2. 9) [10, с. 118].
с. 120].
Не менш папулярная выява вазы ў форме са складанамадэлiраванай ножкай, канiчнай дзесяцiлопасцевай стапой, з прамым цi адагнутым венчыкам i падоўжна-рэльефнай паверхняй чашы (малюнак1. 2. 2. 10) [18,с. 234].
Сярод раслiнных узораў матыў дрэва – адзiн з даўнейшых. Звыклым пастаянным элементам прысутнiчае ён у арнаменце жаночых :
кашуль, фартухоў, ручнiкоў.
У канны XIX ст. раслiнныя матывы папаўняюцца выявай вянка (малюнак 1. 2. 2. 11). Ім аздаблялi пераважна ручнiкi, або навалачкi, надзоры. Прататыпам вянка з'явiлася добра знаёмая ў прыкладным мастацтве XVIII ст. выява круглявых люстрана-сiметрычных пальмавых цi лаўровых галiн, перавязаных унiзе бантам [10, с. 122].
Сярод шматлiкiх кветкавых матываў вышыванага арнаменту на рубяжы стагоддзяў бясспрэчна дамiнуючае становiшча займаў матыў ружы.
Распаўсюджаны i матыў вiнаграднай лазы. У плаўных лiнiях гнуткай галiны з буйнымi дэкаратыўнымi лiсцямi прасочваецца засваенне рыс барока. Да найбольш характэрных варыянтаў адносiцца матыў лазы з гронкамi вiнаграду.
Арнамент беларускай народнай вышыўкi ўключае таксама арнiта-морфныя матывы, якiя можна сустрэць на ручнiках, фартухах, на жаночых кашулях. Нягледзячы на пэўную абагульненасць вобразаў, прыналежнасць птушак да пэўнага вiду праглядаецца ў многiх выпадках вельмi выразна. Гэта пеўнi, галубы, iндыкi, арлы, сустракаюцца лебедзi, гусi, качкi. Наогул камназiцыi, у якiх прысутнiчалi птушкi, як правiла, уключалi i раслiнныя матывы. Птушак часта вышывалi на дрэвах-кветках, на квiтнеючых галiнах, на сцяблах раслiны ў вазоне. Вельмi характэрныя ўзоры, дзе арнiтаморфныя бардзюры чаргавалiся з раслiннымi, прычым арнаментальны рад з птушак складаў звычайна верхнi ярус кампазiцыi.
У арнiтаморфных узорах беларускай народнай вышыўкi кампазiцыя з дзвюх птушак i раслiннасцi памiж iмi адна з самых папулярных.
Мноства варыянтаў мела i выява раслiннасцi. Папулярнымi былi дрэвы-кветкi з сiметрычна адыходзячымi па абодвух баках галiнамi i геаметрызаванай шматпялёсткавай разеткай на вяршынi або дрэўца з чатырма iдэнтычнымi разеткамi-кветкамi.
Вельмi распаўсюджанымi i разнастайнымi па стылi з'яўлялiся ўзоры з выявай пеўня [13, с. 124].
Такiм чынам, разгляд арнаментыкi беларускай народнай вышыўкi канца XIX – пачатку XX ст. дазваляе сцвярджаць. што яе найстаражытнейшай асновай быў геаметрычны арнамент. Да традыцыйных вiдаў арнаменту адносяцца таксама сетка i адзiнкавыя медальённыя фiгуры. З'яўленне раслiнна-геаметрычных узораў, якiя паслужылi сувязным звяном памiж архаiчнымi i параўнальна новымi раслiннымi ўзорамi, было вынiкам унутранага развiцця геаметрычнага арнаменту [10, с. 131].
Раздзел 2 Аналiз тэматыкi любвi ў беларускiм арнаменце
2. 1 Вобразы кахання ў беларускiм арнаменце
2. 1. 1 Лада як сiмвал кахання i прыгажосцi
Каханне ў арнаменце прадстаўлена множствам вобразаў. І адзiн, з самых распаўсюджаных вобразаў, гэта матыў Лады.
Ладу i Купалiнку адзначалi за iх вясёлы нораў, уменне спяваць i скакаць. Абодва гэтыя вобразы дайшлi да нас з далёкага мiнулага.
Лада ў славян i лiтоўцаў шанавалася як апякунка кахання i шлюбаў, багiня юнацтва, прыгажосцi i пладавiтасцi. Яна надежна адлюстравана ў паэзii, а таксама ў песнях.
Ручнiкi з узорам Лады знойдзены на Вiцебшчыне i Гомельшчыне. Часцей за ўсё яна паказана ў выглядзе маладой дзяўчыны, нярэдка суправаджаецца ружамi i галубкамi, якiя сiмвалiзуюць прыгажосць i каханне ( малюнак 2. 1. 1. 1).
юная, як ранiца, прыгожая, як сама прыгажосць, свежая, як расiнка, Лада – беларуская багiня кахання i прыгажосцi. I паляцела яна лёгкай ластаўкай па вёсках i сёлах Беларусi. Дзе гулянка, дзе вечарынка – там i Лада. Яна запальвае каханне ў сэрцах хлопцаў i дзяўчат, асвятляе ўсмешкамi шчасця iх твары, напаўняе душы надзеяй на шчасце, дабро.
Вобраз нараджэння Лады паводле легенд iснуе ў беларускай вышыўцы. Вобраз дзяўчыны знаходзiцца ў цэнтры. Вакол яе шмат кветак. Сама дзяўчына быццам бы выходзiць цi паднiмаецца з зямлi (малюнак 2. 1. 1. 2).
Трэба адзначыць, што гэты вобраз вызначаецца многiмi рэгiянальнымi варыяцыямi. Напрыклад, iснуе яшчэ матыў Лады i Лада — мужа i жонкi цi закаханых хлопца i дзяўчыну, у некатарых рэгiенах iх называюць Леля i Лель.
Лелю лiчылi самай прыгожай, самай лепшая з дзяўчат. Яе тварык як ранiшняя зара, вочкi як зоркi на небе, вусны – цвет ружы, валасы –траўка-мураўка, голас як званочак. Ручкi яе шаўковыя, калi прыгалубiць – нiколi не забудзеш. А Лель – гэта добры, лагодны хлопец. Часам Лель i Лёля ўспрымаюцца як добрыя, прыгожыя дзецi (малюнак 2. 1. 1. 3).
Найбольш часта Лель i Лёля сiмвалiзавалi любоў да малых дзяцей. Вобраз дзiцяцi як сiмвал прадаўжэння жыцця здаўна пашыраны ў многiх народаў (малюнак 2. 1. 1. 4) [7, с. 134].
Яны прадстаўляюць сабой вобраз хлопца i дзяўчыны, якiя стаяць побач адзiн ля аднаго.
Гэты вобраз абазначае моцнае i узаемнае каханне.
Такiм чынам Лада – гэта вобраз кахання не толькi ў беларускай вышыўцы ,але ж i ў многiх славянскiх народах, якая паказваецца ў выглядзе дзяўчыны з вянком (малюнак 2. 1. 1. 5).
Кажды рэгiон Беларусi мае свой вобраз Лады – сiмвала кахання, напрыклад, яе часта называюць Леляй, якая знаходзiцца ў пары з Лелям [7, с. 139] .
2. 1. 2 Зязюля як сiмвал няшчаснага кахання
У народнай свядомасцi вобраз зязюлi – гэта сiмвал жанчыны ў горы, смутку, жальбе. Звычайна гэта ўдава, якая аплаквае роднага чалавека. Існуе шмат старадаўнiх народных песень пра зязюлю, а значыць i пра няшчаснае каханне i разлуку.
Зязюлю частей вышываюцьна посцiлках i ручнiках.
Калi яна паказана ў спалучэннi з зоркамi – сiмваламi дзяцей, значыць, твор прысвечаны мацярынскаму гору: цi сын загiнуў навайне, цi нехта з дзяцей памёр (малюнак 2. 1. 2. 1).
Зязюля разам з букетам абазначае, горкую ўдовiну долю i няшчаснае каханне, разлуку закаханых (малюнак 2. 1. 2. 2) [7, с. 137].
Такiм чынам, зязюля – гэта сiмвал няшчаснага кахання, якi ў сваю чаргу можа быць сiмвалам гора, страты i г. д., гэта залежыць ад матываў вышыўкi.
2. 1. 3 Русалка як сiмвал трагiчнага нераздзеленага кахання
Трагiчнае, нераздзеленае каханне дзяўчыны апета ў мастацкай творчасцi многiх народаў Еўропы i звязваецца звычайна з вобразам русалкi. У старажытнай Грэцыi русалак, або нiмфаў, было некалькi: дрыяды – лясныя, наяды – рачныя, нерэiды – марскiя русалкi.
У павер'ях старажытных славян русалкамi рабiлiся няхрышчаныя дзяўчынкi, калi яны памiралi. Але часцей – падманутыя, кiнутыя, няшчасныя дзяўчаты, якiя тапiлiся з гора.
З глыбокай старажытнасцi ў славян вядомы абрадавыя iгрышчы – Русаллi. Яны былi звязаны з аграрнай магiяй, вераю ў русалак, якiя распараджалiся воднай стыхiяй i забяспечвалi ўраджай. Было гэта i свята дзяўчат, у якiм спалучалiся энергiя маладосцi i трагiзм няшчаснага кахання, радасць i смутак, абрадавая магiя i звычайная весялосць.
Русалка ў народнай мастацкай творчасцi выяўляецца па-рознаму, але звычайна ў выглядзе букета кветак, якi сваiм сiлуэтам нагадвае дзявочую фiгуру на кусце. На ўвазе маецца куст калiны, якую звычайна звязваюць з вобразам дзяўчыны, што пакутуе ад няшчаснага кахання (малюнак 2. 1. 3. 1).
Акрамя сiмвалiчнага куста калiны русалка часам паказвалася i больш рэалiстычна. Аднак, рэалiзм тут даволi адносны. Фiгуры моцна стылiзаваныя, сiлуэтам нагадваюць Ладу, Лёлю i iншыя жаночыя вобразы (малюнак 2. 1. 3. 2) [7, с. 138].
Такiм чынам, русалка – гэта сiмвал нераздзеленага кахання, сiмвал дзяўчыны, якая пакутае ад нясчаснага кахання, але ж пры гэтым яна вяселая i маладая, таямнiчая, надзеленная нейкай неверагоднай магiяй.
2. 1. 4 Голуб i галубка як сiмвалы кахання
Любоўнай тэматыкай, матывамi кахання прасякнута амаль уся матэрыяльная i духоўная дзейнасць чалавека.
Увогуле голуб сiмвалiзуе многiя паняццi. Ён выступаў як сiмвал мiру, у хрысцiянстве абазначае Святога духа. Але часцей за ўсё ён сiмвалiзуе каханне. Вобразы голуба i галубкi сустракаюцца ў многiх народных песнях. Каханне можа толькi зараджацца або iсцi на спад, быць узаемным цi трагiчным. Усе гэтыя асаблiвасцi ў народнай мастацкай творчасцi набылi адпаведную iнтэрпрэтацыю.
Напрыклад, самы пачатак кахання, яго зараджэнне. Калi галубок ды галубка iдуць у адзiн бок, то гэта значыць, што памiж дзяўчынай i хлопцам пачынаецца любоў (малюнак 2. 1. 4. 1).
Калi голуб i галубка вышыты галоўка да галоўкi, то гэта значыць, што хлопец i дзяўчына любяць адзiн аднаго (малюнак 2. 1. 4. 2).
Калi памiж голубам i галубкаю паказаны букет цi вазон, то гэтак жанчына выказвае пажаданне вечнай шчаслiвай любовi. Яшчэ адзiн варыянт тлумачэння – калi два галубкi вышыты галоўка да галоўкi, а пасярэдзiне кветка, то гэта значыць: «любi мяне, як я цябе, i мы будзем шчаслiвыя»
Сiмвал нераздзельнага кахання прадстаўлен галубамi павернутымi галовамi друг ад друга. Трагiчнае каханне ўнароднай мастацкай творчасцi адлюстроўваецца гэтак жа, як i шчаслiвае: голуб i галубка павернуты галоўка да галоўкi, мiж iмi букет цi вазон (малюнак 2. 1. 4. 2).
Усе тканыя i вышываныя вырабы з сiмваламi кахання носяць аўтабiяграфiчны характар. Майстрыхi ўвасаблялi ў iх свае сардэчныя таямнiцы, дзялiлiся радасцю шчаслiвага кахання або аблягчалi душэўны боль, калi яно не ўдавалася.
Існуе i вобраз памяцi пра каханне: галубкi павернуты адзiн да аднаго памiж iмi вазон, якi мае лiсточкi (малюнак 2. 1. 4. 4) [7, с. 140].
Такiм чынам голуб i галубка – вобразы, якiя адлюстроўваюць каханне на розных яе стадыях i ў розных сiтуацiях.
Кожная кветка па-свойму прыгожая i адметная. Але царыцай кветак называюць ружу.
Ружа як сiмвал прыгажосцi i кахання адлюстравана ў шматлiкiх мастацкiх творах народаў амаль усяго свету. Асаблiвай папулярнасцю карыстаецца гэтая прыгожая кветка ў сучаснай народнай мастацкай творчасцi з яе павышанай дэкаратыўнасцю, яркасцю i насычанасцю колераў, iмкненнем да адлюстравання рэальных вобразаў. Сакавiтыя буйныя кветкi i бутоны ружаў знойдзены на тканых посцiлках з розных куткоў Беларусi, трапляюцца яны i на ручнiках, часам даволi старых (малюнак 2. 1. 5. 1; малюнак 2. 1. 5. 2).
У народзе прыгажосць i каханне заўсёды спалучалiся ў адзiнае ўсеабдымнае пачуццё [7, с. 147].
Такiм чынам вобразы кахання прадстаўлены ў беларускай вышыўцы ў выглядзе Лады, Лелi i Леля, голуба i галубкi, русалкi, зязюлi, ружы. Кожны вобраз мае свiй асабiсты сэнс i адлюстроўвае перажываннi вышывальшчыцы.
2. 2 Вобразы любвi ў беларускiм арнаменце як сэнсаваедапаўненне вобразаў кахання
2. 2. 1 Мацi-зорка
як сiмвал любовi i мiласэрнасцi
Любоў гэта вялiкае мнагазначнае пачуцце, яно можа праяўляцца да мацi, да прыроды, да роднай зямлi, да сям’i i г. д. Беларускiя ткачыхi паказвалi сваю любоў ў арнаментызаваннай форме на адзеннi, прадметах быта, на ручнiках.
Адным з такiх вобразаў з’яўляецца ўшанаваны ўсiмi вобраз мацi,як сiмвал любовi i мiласэрнасцi ў дэкоры тканых i вышываных вырабаў. У яго аснове – васьмiканцовая зорка, што абазначае чалавека, асобу.
Вобраз мацi абазначаецца i ў выглядзе дрэва. Зоркi па канцахгалiн абазначаюць жывых дзяцей, свечкi — памерлых. Майстрыхi просяць Бога даць здароўе i шчасця дзецям, а тым, каго ўжо няма вечны спакой (малюнак 2. 2. 1. 1) [7, с. 153].
2. 2. 2
Мацi – Аранта як вобраз Багiнi
жонкi прадвадзiцеля дваранства Гартынскага. Тая замольвала вялiкi грэх: сiлаю прымусiла дачку пайсцi замуж за нялюба гора дачка ўтапiлася, стала русалкаю няшчасная мацi ахвяравала ў манастыр дарагi абраз, на якiм адлюстравана мацi ў выглядзе Аранты з узнятымi рукамi, на ўзроўнi жывата – дзiця;
Вобраз Аранты – Мацi-Багiнi з узнятымi рукамi – добра вядомы ў хрысцiянскiм мастацтве. У тканых вышываных вырабах народных майстрых ён досыць умоўны, схематызаваны, але таксама па-свойму ўрачысты i манументальны (малюнак 2. 2. 2. 1) [7, с. 157].
2. 2. 3
Мацi i дзiця як вобраз
ўвасаблення любовi, дабрынi прыгажосцi
Найвышэйшае ўвасабленне любовi, дабрынi i прыгажосцi – мацi i дзiця, якiя натхнялi майстроў i мастакоў усiх часоў i народаў.
Аснову сiмвала Мацi складае зорка, што абазначае чалавека. Гэты вобраз прыўзняты, узвялiчаны, дзякуючы яркаму, пышнаму вянку-гiрляндзе вакол зоркi. У сукупнасцi ўтвараецца светлы вобраз мацярынства. Сакавiты, урачысты каларыт узмацняе гэтае адчуванне.
Даволi вядомы сiмвал дзiцяцi. У гэтым ручнiку увасабляецца любоў, любоў мацi да немаўлятка. Нямала клопатаў прыносяць дзецi, але ж не менш i радасцi, шчасця. Дзецi робяць наша жыццё шчаслiвым (малюнак 2. 2. 3. 1).
Адзначаюць яшчэ сiмвалы Берагiнi, дзiцяцi i абярэга (малюнак 2. 2. 3. 3 ) [7, с. 161].
Матыў зоркi змешчанай у падобную зорку большага памеру, а потым – у васьмiвугольную фiгуру называюць сiмвалам роднай Мацi, што ўвасабляе самую вялiкую i бескарыслiвую любоў, якая толькi можа быць на свеце.
2. 2. 5Вобрызы любвi да Бацькаўшчынi
Асобнае месца займаюць вобразы любвi да Бацькаўшчынi:
Любоў да сваей Бацькаўшчыны звязваецца з любоўю да нечага канкрэтнага: лесу, рэчкi, поля. Гэтыя паняццi абазначаюцца вельмi характэрным матывам.
Нашы продкi сялiлiся пераважна на берагах рэк, кармiлiся з iх, рэкi былi для iх дарогамi. Матыў ракi часта гучыць у песнях, легендах, казках, сустракаецца i ў народным мастацкiм ткацтве, найчасцей на посцiлках. Мае ён выгляд папярочных палос, якiя нагадваюць рабiзну на вадзе.
Значна пазней такi старажытны i просты дэкор дапоўнiўся дарожкамi яркага стрэлападобнага арнаменту – як хвалi на вадзе ад свежага ветру (малюнак 2. 2. 5. 1 ) [7, с. 164] .
2) Вобраз прыроды Беларусi
Адзiнства з прыродай, любоў да яе выявiлася i ў вышыўцы i ў ткацтве. На посцiлках, ручнiках, дарожках i iншых вырабах вышыты i кветкi, i травы, i жывёлы, i птушкi. Вырабы апошнiх дзесяцiгоддзяў характарызуе дэкаратыўнасць, якая часам пераходзiць у натуралiзм. Асаблiва гэта выяўляецца ў посцiлках з раслiннымi матывамi. Асаблiва папулярныя матывы ружы (малюнак 2. 2. 5. 2) [7, с. 166] .
3) Вобразы птушак
Найбольш поўным выразнiкам лiрычных i паэтычных настрояў у народнай мастацкай творчасцi былi птушкi. Так, голуб i галубка сiмвалiзавалi каханне (глядзiце вышэй воразы голуба i галубкi), зязюля — жанчыну-ўдаву (глядзiце вышэй воразы зязюлi), салавей — песняра кахання, сокал — вобраз каханага, арол — героя. А пра жаваранака кажуць, што ен спявае пра любоў. Зразумела, што гэтыя вобразы часта сустракаюцца ў тканых i вышываных вырабах.
На старажытных вышываных ручнiках птушкi стылiзаваныя,напрыклад вобраз жаваранка ( малюнак 2. 2. 5. 3). Гэта водгук старажытнай сiмволiкi сiлуэтаў птушак, подых яшчэ язычнiцкiх звычаяў ахвярапрынашэння. калi яны маюць досыць канкрэтнае сiмвалiчнае прызначэнне: падарунак каханаму, ахвяра-абярэг франтавiку i iнш.
Гэта яркае пацвярджэнне спалучэння i старажытнай сiмвалiчнай, i сучаснай дэкаратыўнай ролi любiмых у народнай творчасцi вобразаў птушак [7, с. 168].
2. 2. 6Тэматыка кахання ў вобразах беларускiх святаў (Купалле i вяселле)
ноч з яе вогнiшчамi, варажбой, скокамi, музыкай.
У народнай мастацкай творчасцi вельмi любiмы i пашыраны вобраз Купалiнкi, якая ўяўляецца цi маладой вясёлай дзяўчынай, цi жанчынай з дзецьмi Гэты паэтычны вобраз част сустракаецца ў народным мастацкii ткацтве i вышыўцы (малюнак 2. 2. 6. 1).
Купалiнка часта паказана ў танцы (малюнак 2. 2. 6. 2).
Дзяўчаты плялi вянкi для гадання дзяўчына кiдала свой вянок у агонь, iтой з хлопцаў, хто яе кахаў i хацеў ажанiцца, стараўся выхапiць вянок з агню. Мог i добра апячыся пры гэтым, але ж выхоплiваў, дэманструючь моцнае кахання. Такiм чынам вянок таксама можа быць сiмвалам кахання (малюнак 2. 2. 6. 3).
На Купалле рабiлi карагоды, якiя малi таксама чароўны магiчны сэнс [7, с. 168].
Наступным святам, якое змяшчае шмат вобразаў кахання, з’яўляецца традыцыйнае вяселле – прыгожае, шматпланавае дзейства, якое складаецца з некалькiх этапаў, уключае самыя разнастайныя абрады, песнi, жарты, пажаданнi.
Абавязковымi атрыбутамi вясельнай абраднасцi былi тканыя i вышываныя вырабы. Яны складалi асноўную частку пасагу, былi падарункамi, дапаўнялi i суправаджалi розныя рытуалы i абрады.
На Гродзеншчыне i Беласточчыне ткалi вельмi прыгожыя, так званыя двухасноўныя дываны на падарункi. На iх можна бачыць амаль усё вяс-ельнае дзейства. Жанчына з коньмi ў правым кутку дывана – мацi нявесты або Параскева-Пятнiца. Дзве фiгуры пасярэдзiне, якiя трымаюцца за рукi, – маладыя. Пеўнi збоку, якiя здаюцца несувымерна вялiкiмi, – ахвяра Богу, каб той даў маладым шчасце. Далей стаяць нявесцiны дружкi i, нарэшце, козы як сiмвал заможнасцi, багацця, плоднасцi. Па ўсiх чатырох кутках сiметрычна размешчаны стылiзаваныя дрэвы – Святыя Дрэвы, якiя павiнны забяспечыць даўгалецце i шчасце. Амаль усё поле запоўнена разеткамi – гэта абярэгi (малюнак 2. 2. 6. 5).
Вянчанне важны этап вяселля, i ў беларускiм арнаменце таксама есць вобразы прызначанныя гэтаму абраду, напрыклад, вобраз «маладыя вянчаюцца» (малюнак 2. 2. 6. 6). Дзе паказаны вобразы жанiха i нявесты.
У песнях часта апiсваюць i выражаюць моцныя пачуцiцi ў тым лiку любоў або каханне:
Дзе i калi нараджаецца каханне?
Часам – у танцы, у карагодзе. Гляне дзяўчына на хлопца – i закахаецца. А потым ужо дома свае пачуццi выяўляе ў вышываных цi тканых узорах. Вось так i з'яўляюцца на ручнiку голуб i галубка.
А вось так выглядае ўзор любоўнай песнi (малюнак 2. 2. 7. 1) [7, с. 170].
2. 2. 8Элементы любвi i кахання ў вобразах чалавека
1) Дзяўчына - бярозка, дзяўчына – рабiна.
Абагульнены вобраз чалавека ў народнай мастацкай творчасцi нярэдка атрымлiваў больш канкрэтнае ўвасабленне –дзяўчыны, жанчыны, хлопца, мужчыны, дзiцяцi.
сталай жанчыны.
Куст калiны найчасцей увасабляе вобраз русалкi, але нярэдка гэта абагульнены сiмвал мараў пра каханне i шчасце або трагiчнага лесу (малюнак 2. 2. 8. 1) [7, с. 162].
Толькi людзей прырода надзялiла найвялiкшым пачуццём кахання. I гэты прыродны дар нашы продкi заўсёды шанавалi, ставiлiся да яго зусiм не так, як многiя сёння. Адносiны мужчыны i жанчыны заўсёды акружалiся арэолам святасцi, лiчылiся асноваю трывалай, здаровай сям'i.
Сэнс песен, што суправаджалi выпечку каравая, i фiгурныя аздобы на iм нярэдка мелi эратычную афарбоўку, але ўсё гэта мела здаровы, разумны сэнс – захаванне чысцiнi роду, стварэнне здаровай сям'i. Гэты ж сэнс укладваўся i ў абрад першай шлюбнай ночы (малюнак 2. 2. 8. 2).
Такой жа святасцю i маральнай чысцiнёй прасякнуты ўзоры, якiя абазначаюць адносiны мужчыны i жанчыны. Выгляд i кампазiцыя гэтых узораў розныя, i ўсе яны, маюць розныя значэннi (малюнак 2. 2. 8. 3).
Такiм чынам, можна адзначыць, што ў беларускiм народным арнаменце iснуюць вобразы кахання, якiя ў асноўным паказваюць адносiны памiж дзвума асобамi цi пачуцце кахання. Вобразы кахання маюць розную трактоўку, напрыклад, вобразы паказваюць няшчаснае каханне, цi узаемнае i г. д.
У асобную группу можна аднесцi вобразы любвi, якiя паказваюць любоў чалавека да прыроды, да радзiмы, да мацi i г. д.
2) Для рускай вышыўкi найбольш характэрны матывы геаметрычнага i раслiннага арнамента, размешчанага ў выглядзе прамых палос, якiя падкрэслiваюць бок адзення. У маляўнiчых арнаментах, якiя ўпрыгожвалi ручнiкi, вышывалiся малюнкi фантастычных звяроў, птушак, раслiн.
3) Тэхнiка вышывання ўкраiнскага народа вельмi разнастайная, як i арнаментальныя матывы ў розных абласцях Украiны i асобных сёлах. Вышыўка выконвалася белым па беламу, ў асноўным прымянялася для ўпрыхожвання адзення,прадметаў быта.
4) Вывучэнне арнаменту патрабуе агульнай сiстэматызацыi шматлiкiх i разнастайных па тэматыцы матываў, якiя ва ўзоры звязаны памiж сабой i ўтвараюць цэласную i адзiную кампазiцыю.
5) Арнамент беларускай народнай вышыўкi ўключае геаметрычны, раслiнны, анiмалiстычны, прыродны арнамент;
6) Да вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце адносяцца: вобраз Лады, Лелi i Леля, вобраз зязюлi, русалкi, голуба i галубкi, вобраз ружы;
7) У асобную катэгорыю адносяцца вобразы любвi: Мацi-зорка, Мацi-Аранта, вобраз Мацi i дзiцяцi, вобраз роднай Мацi, вобразы любвi да Бацькаўшчыны, вобразы кахання ў беларускiх святах, вобраз любоўнай песнi i некаторыя вобразы чалавека.
Такiм чынам намi былi дасягнуты мэты:
1) аналiз вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце;
2) выкананне арнаментальнага пано «Гiсторыя кахання».
Пано ўяўляе сабой матывы, размешчаныя папярок палотнiшча. Кожны матыў размешчаны на адной паласе тканiны, якая раздзелена мярэжкамi з абодзвух старон.
1) Матыў песнi – зараджаецца каханне ў марах;
4) Матыў галубоў павернутых адзiн да аднаго, а памiж iмi дрэва – росквiт кахання;
5) Матыў Лелi i Леля – маладая пара;
6) Матыў Лелi i Леля с з дзецьмi – моцная шчаслiвая сямья.
Былi выкананы наступныя задачы праекту :
5) Аналiз метадычнай, перыядычнай, навуковай i iнцэклапедычнай лiтаратуры;
6) Адзначыць пэўныя асаблiвасцi рускага i украiнскага арнаментаў;
7) Вызначыць некаторыя асаблiвасцi беларусскага арнаменту;
8) Вызначыць роль вобразаў кахання ў беларускiм арнаменце.
Можна яшчэ адмецiць, што вобразы кахання маюць прыгожыя матывы, якiя можна выкарыстоўваць для упрыгожвання розных элементаў быту.
Данны матэрыял можна выкарыстоўваць як для вывучэння даннай тэматыкi кахання ў беларускiм арнаменце так i ў якасцi дапаможнiка пры вышываннi вышэй упамянутых вобразаў.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1Богуславская, И. Я. Художественные особенности русской народной вышивки с геометрическим орнаментом / И. Я. Богуславская // СЭ, 1982, №3–174с.
2Гасюк, Е. О., Степан М. Г. Художественная вышивка / Е. О. Гасюк, М. Г. Степан. – Л.: Аврора, 1986 - 454 с.
3Герчук Ю. Я. Что такое орнамент: структура и смысл орнаментального образа / Ю. Я. Герчук. -Л.: Аврора, 1982 – 356с.
4Дурасов, П. И. ИЗО мотивы русского народа / П. И. Дурасов. – М.: Аврора, 1996 – 235с.
6Иванов, С. В. Народный орнамент как исторический источник / С. В. Иванов // СЭ, 1958, №2 – 126с.
7Кацар, М. С. Беларускi народны арнамент. Ткацтва. Вышыўка / М. . Кацар. – Мн.: БелЭн, 1996 – 208с.
8Кильчинская, Е. А. От изобразительности к орнаменту/ Е. А. Кильчинская. - М.: Наука, 1968 – 244с
9Лебедева, Н. И., Маслова, Т. С. Русская крестианская одежда 19-20 веков / Н. И. Лебедева, Т. С. Маслова. – Л.: Аврора, 1967 – 296с.
11 Молчанова, Л. А. Мастерская культура белорусов / Л. А. Молчанова. – Мн.: БелЭн, 1998 – 325с.
13 Раманюк, М. Л. Беларусскае народнае адзенне / М. Л. Раманюк. – Мн.: Альбом, 1981 – 376с.
14 Русакова, Л. М. Мотивы ромба с крючками в узорах сибирских вышивальщиц / Л. М. Русакова. –М.: Наука, 1973 – 220с.
15 Сахута, Я. В. Беларускае мастацтва Беларусi / Я. В. Сахута. - Мн.: Альбом, 1980 – 234с.
16 Сахута, Я. В. Беларускае мастацтва Беларусi / Я. В. Сахута. - Мн.: Беларусь, 2001 – 269с.
17 Соколова, Т. М. Орнамент – почерк эпохи / Т. М. Соколова. –Л.: Аврора, 1972 – 182 с.
19 Фадзеева, В. Я. Беларуская народная вышыўка / В. Я. Фадзеева. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1991 – 199 с.
20 Фадзеева, В. Я. Беларускi ручнiк / В. Я. Фадзеева. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1994 – 215 с.
| 
